هشدارهای قرآن کریم و روایات در مورد احتکار | حکم شرعی احتکار

اخطارهای قرآن کریم و روایات در مورد احتکار

قرآن کریم و پیامبر «ص» و امامان معصوم هشدارهای زیادی در مورد کسیکه احتکار می کند داده اند ؛ احکتار چگونه است و چه کسی احتکار کننده است ؟

حکم شرعی کسیکه احتکار کننده است چیست ؟

همه ی آن چیزی که باید در مورد احتکار بدانید را این جا بخوانید….

معنی احتکار چیست؟

احتکار عبارت است از کاهش دادن یا متوقف کردن جریان توزیع کالا توسط همه ی یا برخی از فروشندگان بطور موقت. این اقدام فروشندگان با توجه به وضع بازار و به خصوص تقاضای تحریک شده خریداران به منظور بالابردن قیمت و درآمد حاصل از افزایش قیمت کالا صورت می گیرد.

حکم شرعی احتکار

بطور مسلم، احتکار در شرع مقدس نهی شده است. عدۀ زیادی از فقها نیز حکم به تحریم آن داده‌اند، اگر چه برخی دیگر، دلایل حرمت را کافی ندانسته و حکم به کراهت داده‌اند. اما در هر صورت عده ای از مجازات‌ های‌ محتکر «مانند به فروش گذاشتن اموال احتکار شده» مورد اجماع علما است.

پیامبر «ص» در خصوص عذاب محتکران در آخرت می‌فرمایند:

نگاهی به دوزخ افکندم دره‌ای دیدم که می‌جوشد، « به مالک دوزخ» گفتم: ای مالک! این دره جای کیست؟ گفت: جای سه گروه: محتکران، اشخاص دایم الخمر و دلالان زنا.

احتکار از دیدگاه قرآن و روایات

احتکار کردن یکی از مسائلی است که در دین اسلام به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است و افرادی که در هر شغل و منصبی هستند اگر کالا و یا چیزی راکه دارند احتکار کنند در قیامت دچار عذابی سخت می شوند. بر این اساس حاکمان اسلامی باید به شدت با افراد محتکر مبارزه کنند تا از جریانات ناسالم اقتصادی پیشگیری شود.

خداوند در آیه 34 سوره توبه می‌فرماید:

کسانی راکه از زر و سیم گنج می‌سازند و انها را در راه خدا خرج نمی کنند، به عذابی دردناک مژده ده.

پیامبر «ص» در حدیثی می‌فرمایند:

هر کس گندمی رابه قصد گران شدن آن، 40 روز احتکار کند، از خدا بری و خدا از او بری است.

امام علی«ع» درباره زیانی که محتکر بدنیا می زند، می‌فرمایند:

مردم را از نعمت محتکر بهره‌ای نیست.

امام علی «ع» در حدیث دیگری می‌فرمایند:

این «احتکار کالاها و چیزهای مورد نیاز جامعه»؛ برای همه ی مردم زیان دارد.

امام علی«ع» در عهدنامه مالک اشتر می‌فرمایند:

این« احتکار»؛ ننگی است برای والیان«عوامل حاکمیت»

امام علی«ع» همچنین در احادیثی فرمودند:

رنج رساندن به مردم از راه احتکار، از خصلت‌های‌ مردم جاهل است.
احتکار، رذیلت « پستی» است.
احتکار، خصلت فاجران است.

امام کاظم «ع» به روایت از پیامبر «ص» می‌فرمایند:

اگر بنده‌ای بعنوان” دزد” به نزد خدا رود، در نزد من بهتر است تا بعنوان « محتکر» که 40 روز ارزاق را احتکار کرده باشد.

مقاله احتکار

موارد احتکار چیست؟

پرسشی که مطرح می‌شود این است که: آیا احتکار به وسیله نگه داری هرگونه طعام و مواد غذایی مورد نیاز مردم تحقق مییابد یا اختصاص به مواد غذایی خاصی دارد؟

جواب آن است که؛ بنظر مشهور فقیهان امامیه کالاهایی که احتکار در مورد آن ها صادق است عبارتند از: گندم، جو، خرما، کشمش، «که غلات چهارگانه مشهور هستند» و نیز روغن حیوانی «نه نباتی».

مستند گفته مشهور روایت غیاث بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام می باشد: غیاث [بن ابراهیم] عن ابی عبدالله علیه السلام قال: لیس الحکرة الا فی الحنظة والشعیر والتمر والزبیب والسمن؛ احتکار فقط در گندم، جو، خرما، کشمش و روغن حیوانی می‌باشد.

بعضی از فقها مانند: شیخ صدوق، شهید اول و شهید ثانی و از معاصرین امام خمینی علاوه بر مواد غذایی یاد شده، روغن زیتون را نیز از موارد احتکار نام برده اند. در تأیید نظر این عده از فقیهان روایاتی نیز وجوددارد.

در مقابل این دسته از فقهاء که احتکار حرام را فقط در انواع خاصی از مواد غذایی محدود کرده اند، دسته ای دیگر از فقهاء، احتکار را منحصر در مواد غذائی خاصی نمی‌دانند و هر انچه راکه در عرف جامعه به آن مواد غذایی «طعام» به مواد غذائی اصلی اطلاق می‌شود که ادامه زندگی انسان غالباً به استفاده از انها بستگی دارد. گفته شود را دربرگیرنده حکم حرمت میکنند، ازآن جمله میتوان به «محقق خوئی» اشاره نمود.

با توجه به این نظریه چون نوع مواد غذائی مورد مصرف مردم با توجه به شهرها و مکانهای مختلف متفاوت است مصادیق احتکار نیز در هر شهر مختلف خواهد بود. مثلا در شهرهایی مثل مازندران و رشت که مواد غذایی اصلی آن ها برنج می باشد، احتکار آن حرام ودر شهری دیگر که ماده غذایی اصلی برنج نبوده و از چیز دیگر مثل گندم بعنوان غذای اصلی روزمره استفاده میکنند. احتکار گندم حرام و احتکار برنج حرام نمی باشد.

این گروه از فقیهان دلیل سخن خودرا اینگونه بیان کرده اند که:

اولاً: چون موضوع حرمت احتکار در احادیث “طعام” می باشد و طعام در عرف به «هر انچه که آدمی برای ادامه ی زندگی به آن محتاج است»؛ میگوید لذا احتکار هرگونه مواد غذایی «طعام» حرام است.

ثانیاً: روایاتی که احتکار را در غلات چهارگانه و روغن حیوانی محصور می‌کنند، از نظر سندی ضعیف اند. در نتیجه نمیتوان از اطلاق «شمول» روایات صحیح السندی که دلالت بر حرمت احتکار در هرگونه مواد غذایی دارند، چشم پوشی کرد.

تفاوت احتکار با انبارداری چیست؟

باید توجه داشت که معیار در احتکار حرام ایجاد بازار سیاه است به گونه ای که موجب تضییق و دشواری مردم مسلمان فراهم گردد وگرنه در موارد فراوانی که عرضه بی رویه کالا چه بسا موجب تضییع و تلف ما گردد، نه تنها حرام نیست بلکه از جهاتی منطبق با موازین عقلایی است.

مثلا در هنگام بدست آمدن میوه در اواخر تابستان، اگر باغداران محصول خویش را یکباره به بازار عرضه کنند، از آنجا که در آن فصل عوامل عرضه و تقاضا با یکدیگر تناسب ندارد، این عمل نتیجه ای جز ضایع شدن و از بین رفتن محصولات نخواهد داشت و عواقب سوء اقتصادی دیگری نیز پیامد آن خواهد بود زیرا بعلت ضرر و زیانی که فروشندگان، به خاطر فروش جنس خود به بهای ارزان، متحمل می شوند توازن اقتصادی نیز آشفته می گردد.

در حالی که اگر در همان ایام به مقدار مایحتاج عمومی و فروش به نرخ عادله، متناسب با قیمت تمام شده و سود منصفانه، دسترنج خویش رابه بازار عرضه کنند و بقیه محصول به نحو صحیح، از جمله نگهداری در سردخانه انبار گردد و به تدریج به موازات مصرف توزیع شود، عملی خردمندانه خواهد بود.

احتکار در اسلام

شرایط احتکار چیست؟

ملاک برای احتکار دو چیز است:

الف» نیاز مردم به کالای احتکار شده.

ب» این که فروشنده و عرضه کننده دیگری نباشد که مردم بتوانند از او کالای خودرا تهیه کنند که در اصطلاح فقهی به آن شرط عدم باذل طعام گفته میشود.

ج» شرط زمانی و مکانی:

چون در برخی روایات، مدت احتکار را برای زمانی که کالای فراوان است چهل روز و برای زمانی که سختی و قحطی است سه روز قرار داده اند، برخی گمان کرده اند کمتر ازآن محسوب نمی‌شود.

فقها تعداد زیادی از جمله شیخ مفید، علامه حلی و محقق حلی این نظر را نپذیرفته اند و معتقدند که احتکار حد و اندازه ای ندارد ودر هر زمان که نیاز مردم به طعام [قوت] وجود داشته باشد، احتکار نیز وجوددارد چه قبل از چهل روز «در هنگامیکه کالا فراوان باشد» و چه قبل از سه روز «زمان کمبود کالا».

د» مالک شدن کالا از راه خریدن آن:

یکیدیگر از شرایطی که برای تحقق احتکار بیان شده «روایت حلبی از امام صادق علیه السلام» این است که: شخص کالا را خریده و انبار کرده باشد. بنابر این اگر کسی از راه کشاورزی یا هدیه گرفتن از دیگران و یا راههای دیگر ـ غیر از خریدن ـ مالک آذوقه شود و آنرا انبار کند به آن احتکار نمی‌گویند. بعضی از فقیهان شیعه هم چون محقق کرکی و علامه حلی نیز این نظریه را پذیرفته اند.

ولی تعداد زیادی از فقها و مراجع تقلید از جمله شیخ انصاری امام خمینی، محقق خوئی، آیت الله تبریزی این نظر را رد کرده اند. زیرا بیشتر روایات در باب احتکار به صورت مطلق آمده و آنرا مقید به هیچ قید و مشروط به هیچ شرطی ـ مثل مالک شدن از راه خرید ـ نکرده اند.

ازآن گذشته واضح است که هدف قانونگذار از ممنوعیت احتکار در شریعت صرفاً به خاطر آن است که سختی و نیاز مردم را از نظر [کمبود] مواد غذائی برطرف کند و از این روی فرقی بین مالک شدن چه از راه خرید و چه از راههای دیگر نیست.

احتکار در قرآن:

در قرآن مجید بطور صریح و مکرربه کم فروشی اشاره شده و به شدت تقبیح گردیده است و بالاتر ازآن قرآن کریم کم‌فروشی را موجب ویران شدن شهر و نابود شدن قوم آن معرفی کرده است .

ودر شش سوره از 114 سوره قرآن کم فروشی مورد مذمت قرار گرفته است، سوره مطففین که این سوره مبارکه که به نام کم فروشان معرفی شده است:
ویل للمطففین الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون . و اذا کالو هم او وزنو هم یخسرون.

وای به حال کم فروشان آنان که وقتی چیزی رابا پیمانه یا وزن از مردم تحویل می گیرند کاملاً حق خودرا استیفاء می کنند ولی وقتی چیزی را تحویل مردم می دهند در پیمانه و وزن کمتر می دهند.

آیا آن ها عقیده ندارند که بعد از مرگ زنده خواهند شدو به روز بزرگ رستاخیز ایمان ندارند. روزی که تمام مردم در پیشگاه خداوند برای تعیین سرنوشت خود می ایستند .

احتکار در فقه

سوره اسراء :

واوفوا الکیل اذا کلتم و زنوا بالقسطاس المستقیم . ذلک خیر و احسن تأویلاً .

جنس رابا پیمانه کامل و وزن درست تحویل بدهید. که این کار خوب می باشد و عاقبت بهتری برای شما دربردارد. دراین سوره مبارکه که قبل از اشاره به موضوع پیمانه و وزن صحیح به زنا و قتل نفس و تعدی به مال یتیمان اشاره شده است و کم فروشی در ردیف این گناهها قرار گرفته است.

سوره رحمن :

والسماء رفعها و وضع المیزان . الا تطغوافی المیزان . واقیموا الوزن بالقسط ولاتخسروا المیزان .

آسمان را خداوند برافراشت و میزان عدل را برقرار کرد. تا در انچه وزن می کنند تجاوز و تعدی روا ندارید و هرگاه چیزی را وزن می کنید عدالت و صحت ترازو را رعایت کنید و انچه را وزن می کنید کم ندهید

سوره انعام :

واوفوا الکیل و المیزان بالقسط « پیمانه را تمام و وزن را درست و عادلانه تحویل بدهید » دراین سوره مبارکه خداوند متعال انچه را بر بندگان خود حرام کرده است برمی شمرد :

خودداری از شرک ؛ و احسان به والدین ؛ و خودداری از کشتن اولاد خود از ترس فقر و تنگدستی ؛ و خودداری از فحشاء ظاهر و باطن ؛ و قتل نفس ؛ وخودداری از تجاوز و دست درازی به مال یتیم، ودر آخر صحت پیمانه و وزن و خودداری از کم فروشی است.

سوره اعراف: که دراین سوره شریفه خداوند خطاب به قوم شعیب اهالی شهر مدین می فرماید : پیمانه و وزن را تمام و کمال تحویل بدهید ودر مال مردم نقصان روا مدارید ودر پهنه زمین پس از آنکه صلاح و اصلاح برقرار شد فساد را منتشر نکنید و این امر برای شما بهتر است اگر ایمان داشته باشید.

یادآوری یک نکته درباره احتکار:

اگر چه حرمتِ احتکار براساس انچه در روایات آمده و نظر مشهور هم همان است، فقط در غلاتِ چهارگانه ودر روغن حیوانی و روغن نباتی است که طبقات مختلف جامعه به آن نیاز دارند؛ ولی حکومت اسلامی هنگامی‌که مصلحت عمومی اقتضا کند، حق دارد از احتکار سایر احتیاجات مردم هم پیشگیری کند و اجرای تعزیر مالی بر محتکر در صورتی که حاکم صلاح بداند، اشکال ندارد.