آموزه های امام عسکری(ع) برای عبور از شرایط تحریم

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: هشتم جمادی الثانی در تقویم شیعه مزین است به سالروز ولادت امام عسکری(ع) که در علم و زهد، عقل و خرد، کرم و بزرگواری زبانزد همگان حتی دشمنان خود بودند؛ از این رو، به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت آن حضرت(ع) و به منظور بررسی سیره علمی ایشان با «سعید طاووسی مسرور»، عضو هیئت علمی گروه شیعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) گفت وگویی داشته ایم که مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:

به منظور ورود به بحث و با توجه به آنکه شما یکی از معدود محققانی هستید که در رابطه با سیره امام حسن عسکری(ع) قلم زده اید، توضیح دهید که آن امام همام(ع) با توجه به شرایط خفقانی که حاکم بود از چه روش هایی برای انتقال علم و معرفت در جامعه استفاده می کردند؟

قبل از پاسخ، مقدمه ای را بیان می کنم، دوران زندگی امام حسن عسکری(ع) یکی از سخت ترین دوره ها بوده است. ایشان در تبعید و محاصره به سر می بردند. از یک سالگی که امام(ع) به همراه پدرشان به سامرا آمدند در شرایط خاص و زیر نظر دستگاه خلفای عباسی بودند و حتی اجازه خروج از شهر به آن بزرگواران(ع) داده نمی شد.

وضعیت به گونه ای بود که یکی از القاب امام حسن عسکری «صامت» بود، به معنای ساکت و این صامت و ساکت بودن به دلیل اجبار و وضعیتی بود که برای حضرت(ع) در آن دوران ایجاد شده بود. نقل شده که وقتی حضرت(ع) در خیابان های سامرا به سمت دربار عباسی می رفتند به شیعیان فرموده بودند که حتی به من سلام هم ندهید اگر به من سلام بدهید پی به شیعه بودن شما می برند و برایتان مشکلاتی ایجاد می شود.

در مورد فعالیت های علمی حضرت(ع) به تناسب شرایط و فضایی که وجود داشته است می توان از موارد متعددی نام برد. امام حسن عسکری(ع) اولا از شبکه وکالت استفاده می کردند که این شبکه از زمان امام صادق(ع) یا به قول مشهورتر امام کاظم(ع) وجود داشته است اما نقطه اوج فعالیت آن در زمان امام حسن عسکری(ع) شکل می گیرد.

این شبکه وکالت در عصر غیبت هم تداوم و فعالیت دارد؟ ابعاد فعالیت اش در چه حوزه هایی بوده است؟

همین شبکه وکالت است که در عصر غیبت صغری به نهاد نیابت تبدیل می شود، نهاد نیابت امام زمان(عج) چیز جدیدی نبود و در واقع همان شبکه وکالت است. در دوره امام حسن عسکری (ع) شبکه ای سلسله مراتبی و پیشرفته در مناطق مختلف جهان اسلام شکل می گیرد. برای مثال در خراسان که شهرهای بزرگی چون سمرقند، طوس، نیشابور و بیهق یا همان سبزوار فعلی قرار داشت. برای مثال وکیل بیهق تحت اداره وکیل نیشابور بوده است.

«احمد بن اسحاق قمی» وکیل امام حسن عسکری(ع) در قم بوده است که مسجد امام حسن عسکری(ع) که تا به امروز نیز در قم وجود دارد و پابرجاست به دستور امام(ع) و از سوی این وکیل تاسیس شده است. شبکه وکالت فقط جنبه مالی و اقتصادی و جمع آوری وجوهات نداشته است بلکه در بحران ها و هجمه هایی که به شیعه می شد پاسخگو و مرجع شیعیان بوده و سوالات علمی و کلامی و اعتقادی و فقهی که شیعیان داشتند از طریق شبکه وکالت پاسخ داده می شد. این شبکه در واقع در فضایی شکل گرفت که خود امام(ع) در محدودیت قرار داشتند اما این شبکه بسیار به حل امور کمک می کرد.

سر سلسله شبکه وکالت نیز جناب «عثمان بن سعید» است که مورد تایید امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) بود و به عنوان نایب اول تعیین می شود. یکی از راه هایی که امام(ع) برای ارتباط با شیعیان در چنین شرایطی در نظر گرفته بودند، مکاتبه است، یعنی در شرایطی که امکان صحبت حضوری و ملاقات فراهم نبود، راه مکاتبه و نامه نگاری باز می شود و این نامه نگاری ها در نهایتِ احتیاط بوده است. برای مثال عثمان بن سعید در ظاهر روغن فروش بود اما در پیت های روغن نامه های امام(ع) را جاسازی می کرد به نحوی که کسی متوجه نشود که این نامه ها از کجا به کجا برده می شود.

موضوعات نامه های حضرت(ع) چه بود؟

امام(ع) نامه های متعدد دارد و و بنا بر روایت شیخ صدوق در کمال الدین حتی در شب آخر عمرشان نامه های متعددی را به مردم مدینه نوشتند، مدتی قبل از وفات نیز پیک مخصوص حضرت(ع) به نام ابو الادیان نامه هایی از ایشان را به مدائن بردند که این روایت نیز در کمال الدین آمده است.

موضوعات این نامه ها متفاوت است. اولا نامه هایی بعضا از طرف امام(ع) به شیعیان و برخی دیگر نامه های شیعیان به حضرت(ع) بوده است. بسیاری از نامه هایی که شیعیان نوشتند در مورد مسایل علمی همچون معنی احادیث است برای مثال یکی از شیعیان حضرت(ع) در مورد معنای حدیث غدیر و یا از روایت «صعب مستصعب» سوال کرد که منظور از آنها چیست. یا فردی نامه ای در مورد معنی یکی از آیات قرآن نوشته بود و از معنای ولیجه سوال کرده بود. نامه های امام عسکری(ع) نیز اشاره به مسایل شیعیان و رفع اختلاف میان آنها دارد. آنچه که امام حسن عسکری(ع) به رشته تحریر در می آوردند در واقع مسائل مبتلابه آن روزگار بود.

برای مثال امام(ع) نامه ای به اهل قم و آوه نوشتند که هر دو شهر از مراکز شیعیان در آن دوره بوده است، حتی امام حسن عسکری(ع) علاوه بر ابزار وکالت و مکاتبه از ادعیه و صلوات هم برای آموزش به اصحاب استفاده کردند، برای مثال اگر به مضامینی که در ادعیه به جای مانده از ایشان توجه کنیم، می بینیم که در واقع ناظر بر فضای آن زمان نکاتی ذکر شده است، یا صلوات مشهوری از امام(ع) هست که شیخ طوسی در «مصباح المجتهد» نقل می کند و مرحوم شیخ عباس قمی هم در مفاتیح آن را آورده است که عنوانش صلوات بر حجج طاهره است.

ماجرا این بوده که فردی به امام حسن عسکری(ع) مراجعه می کند و برگه هایی را با خود می برد تا نحوه صلوات فرستادن بر هر یک از ائمه(ع) را یادداشت کرده و بیاموزد. حضرت(ع) هر کدام از صلوات ها را که حدودا چهار پنج خط می شد، بیان کردند تا اینکه به نام خودشان رسیدند و سکوت کردند، راوی سوال می کند بقیه آن را بگویید که حضرت(ع) می فرماید: «اگر این از معالم دین نبود عللاقه ای نداشتم که از خود صحبت کنم و بعد صلوات برخودشان و فرزندشان را می فرمایند.»

اهتمام امام عسکری(ع) نسبت به علم و هدایت شیعه از این مسیر چگونه بود؟

امام حسن عسکری(ع) نهضت علمی خود را از طریق شاگردان در جهان اسلام می پراکندند، یعنی علاوه بر وکلایی که داشتند اگر به تاریخ زندگی اصحاب امام حسن عسکری (ع) و آثار آنها نگاه کنیم به آثار مکتوب متعددی می رسیم برای مثال «احمد محمد بن خالد برقی» که کتاب «المحاسن» را نوشته و بخش هایی از آن تا به امروز باقی مانده است از شاگردان حضرت است و جالب آنکه او کتابی در مورد جغرافیای تاریخی شهرها به نام «التبیان فی اخبار بلدان» نوشته است.

همچنین برخی اصحاب امام حسن عسکری(ع) ردیه هایی بر فرق منحرف و مخالف مکتب اهل بیت(ع) و مکتب امامان اثنی عشری نوشتند مثل حسین بن اشکیب سمرقندی که او کتابی به نام «الرد علی الزیدیه» دارد. این شخص یکی از فضلا و دانشمندانِ اصحاب امام حسن عسکری(ع) است و با وجود رتبه علمی که داشت خادم حرم حضرت معصومه(س) بوده است.

امام حسن عسکری(ع) و یاران اندک شان در آن روزگار و خفقان حاکم فعالیت های متعددی داشتند، به نظرتان چه قدر می توانیم از این سیره حضرت(ع) به ویژه در زمینه علم و فعالیت های الگوبرداری کنیم؟

مهترین وجهی که به ذهن می رسد که از فعالیت های علمی امام حسن عسکری(ع) و شاگردانشان درس بگیریم آن است که عمده این فعالیت ها مساله محور است یعنی کارکردگرا و ناظر به مسائلی است که شیعیان در آن زمان واقعا با آن رو به رو و مبتلا به آنها بودند، مثلا اگر شیعه ای بلند می شود و رد بر زیدیه می نویسد برای آن بود که زیدیه یمن، امامت امامان جواد(ع) و امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) را زیرسوال برده بودند لذا این شبهه برای شیعه بوده و باید پاسخ داده می شده است.

همچنین، اگر مکاتبات امام(ع) را بررسی کنیم هرگز با مساله ای مواجه نمی شویم یا اقلا من مواجه نشدم که حضرت(ع) ابتدا یا فقط برای طرح بحث سخن گفته باشند، بله اگر مسایلی از روایات ائمه(ع) پیشین و نوشته های سایر مذاهب اسلامی در ذهن شیعه سوال ایجاد می کرد، حضرت(ع) پاسخ می دادند.

امروز ما در این زمینه ضعف داریم و پژوهش هایی که انجام می دهیم موضوع محور هستند. اگر رساله های دکتری و پایان نامه ها بررسی شود بسیای از این موارد مشخص خواهد شد. معتقدم حتی اگر قرار است که کار موضوع محور انجام دهیم خوب است که روی موضوعی دست بگذاریم که بعدا بتوانیم از طریق آن، مساله ای را حل کنیم، نه اینکه بدون هیچ ذهنیتی از خروجی کارمان بیاییم و موضوعی را تعریف کنیم و بعد از چند سال که وقت گذاشتیم به پایان برسد. این مهمترین درسی است که می توان از سیره علمی حضرت عسکری(ع) گرفت.

جامعه کنونی از مشکلات متعددی رنج می برد، شاید یکی از مهمترین آنها بی انگیزگی و رخوت باشد، امام عسکری(ع) برای سبک زندگی که امروز از مشکلات بسیار رنج می برد، چه آموزه و اصطلاحا نسخه ای دارند؟

امام(ع) درس های فراوانی حتی برای امروز ما دارد، از جمله اینکه نباید شرایط سخت را بهانه کرد و از فعالیت باز ایستاد. ترویج حق، فضیلت، معنویت و علم و دانش را نباید به این بهانه متوقف کنیم. درس دیگر امام حسن عسکری(ع) درس امید است و اینکه شرایط سخت نباید برای انسان ناامیدی و یاس ایجاد کند چون ناامیدی منجر به این می شود که انسان به هیچ فعالیت مثبتی دست نزند.

«امید» مساله امروز کشور ماست؛ در شرایط تحریم و فشار و گرانی و مشکلات دیگری که وجود دارد برخی ترویج یاس و ناامیدی در فضای جامعه می کنند اما برخی مثل علمای دین و به طور خاص رهبر معظم انقلاب امید را ترویج می کنند.

معتقدم امید مساله مهمی است و امروز می توانیم از امام حسن عسکری(ع) امید را الگو بگیریم.

پایان پیام/248