تیرِ نگاه کویر بر امواج دردمند خزر/ هشدار نابودی اکوسیستم منطقه

خبرگزاری مهر- گروه استان ها- مریم ساحلی: این روزها سرنوشت سرزمین سبز و هراس از طرحی که قرار است آب را از دریاچه لاجوردی خزر راهی کویر کند، کابوسی است که در خواب و بیداری مردم شمال ایران جا خوش کرده است.

سالهاست که آلودگی آب خزر، کاهش صید، بیکاری و کم فروغی معیشت، از دغدغه‌های عمده مردم گیلان به شمار می آید و اما اکنون عواقبی که انتقال آب خزر به سمنان می تواند به همراه داشته باشد، دلواپسی‌های آنها را افزون کرده است. زندگی مردم سه استان گیلان، مازندران و گلستان به امواج کاسپین پیوند خورده اما انعکاس اخبار طرح انتقال آب خزر به سمنان، نه تنها اهالی این ۳ استان، بلکه همه ایرانیانی که قلبشان برای سرمایه‌های ملی و محیط زیست مملکتشان می تپد را دل نگران کرده است.

نگاهی کوتاه به مقالات و گزارش‌ها و اظهاراتی که در این باره منتشر شده، نشانگر اهمیت موضوع و عواقبی است که اجرای این طرح به دنبال خواهد داشتنگاهی کوتاه به مقالات و گزارش‌ها و اظهاراتی که در این باره منتشر شده، نشانگر اهمیت موضوع و عواقبی است که اجرای این طرح به دنبال خواهد داشت. کم آبی و خشکسالی معضلی است که در سالهای اخیر بیش از پیش رخ نموده و سایه‌اش حتی از کشاورزان شهرهای شمالی که همواره از موهبت بارش فراوان برخوردار بودند، دور نمانده است. بنابراین در چنین وضعیتی چاره اندیشی برای رفع مشکل کم آبی ضرورتی انکارناپذیر است، اما باید به خاطر داشت تا در این تمهید اندیشی‌ها، مصلحت همه مردم کشور و سرمایه‌های ارزشمند ملی در نظر گرفته شود. نرسد روزی که زندگی عده‌ای از مردم برای رونق گرفتن زندگی عده‌ای دیگر در تنگنا قرار گیرد و محیط زیست و زیستمندانش نادیده انگاشته شوند.

طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان در کارگروه بررسی تأمین آب استان سمنان در سال ۱۳۸۴ به تصویب رسید و در سال ۱۳۸۹ مصوبه هیات دولت به وزارت نیرو، ابلاغ شد. در ادامه، این طرح سال ۱۳۹۱ به شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به‌عنوان مجری ابلاغ شد. این طرح که اعتراض و واکنش بسیاری از کارشناسان و دوستداران محیط زیست را به همراه داشته تاکنون به مرحله اجرا درنیامده اما با سفر اخیر ریاست جمهوری به سمنان مباحث پیرامون آن قوت گرفت.

رئیس جمهور در این سفر به طرح بلندمدت انتقال آب دریای خزر به سمنان اشاره و اظهارکرد: این طرح مباحث فراوانی را در رسانه‌ها بدنبال داشت اما دولت طی ماه‌های آخر سال گذشته، محیط زیست را مکلف کرد که مطالعات و اشکالات این طرح را بررسی کند و تقریبا ۸۰ درصد از این مسائل انجام شده و ۲۰ درصد مابقی نیز طی هفته‌های آینده بررسی خواهد شد.

وی تاکید کرد: می توان آب را از دریای خزر به سمنان منتقل کرد و در عین حال همه مسائل محیط زیستی را مدنظر قرار داد تا مشکلی به وجود نیاید.

اجازه نمی دهیم دریاچه خزر به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار شودبعد از بیان این سخنان رئیس جمهور، هشت تن از نمایندگان استان گیلان در مجلس شورای اسلامی به این صحبت‌ها واکنش نشان داده و گفتند اجازه این کار را هرگز نخواهند داد. ولی داداشی نماینده آستارا و رئیس مجمع نمایندگان گیلان در مجلس شورای اسلامی گفت: اجازه نمی دهیم دریاچه خزر به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار شود.

محمدحسین قربانی نماینده آستانه اشرفیه نیز بیان کرد: انتقال آب دریای خزر هزینه زیادی برای دولت دارد که در حال حاضر مقدور نیست. ذبیح الله نیکفر نماینده لاهیجان و سیاهکل نیز اعلام کرد: قرار نیست بدون مطالعه برای آبادانی ِسمنان، خزر را قربانی کنیم.

سید کاظم دلخوش نماینده صومعه سرا در مجلس شورای اسلامی نیز در همان روز با واکنش نسبت به این صحبت‌ها گفت: انتقال آب خزر به کویر، باعث خشکسالی منطقه و مشکلات اکوسیستمی می شود. همه این صحبت‌ها نشان از نگرانی مسئولان و مردم استان‌های شمالی برای اجرای این طرح و عواقب خطرناک آن برای اکوسیستم منطقه دارد.

پیامد اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان

تاکنون کارشناسان بسیاری به خطرات انتقال آب خزر به کویر پرداخته و عواقب زیست محیطی آن را یادآور شده اند. در این باره مدیر و موسس کمپین مخالفین انتقال آب خزر به کویر در تشریح محاسن و معایب انتقال آب خزر به سمنان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: این طرح محاسنی در بر ندارد و هر چه هست معایب است.

وی می افزاید: نمی توان آب یک دریاچه را دستخوش تغییراتی این چنین کرد. دریاچه خزر همانند دریاچه‌های ارومیه و آرال بوده و تنها پهنه آبی آن گسترده‌تر است. بنابراین اگر طرح انتقال آب از خزر به مرحله اجرا برسد، سرنوشت دریاچه‌های ارومیه و آرال در انتظار خزر خواهد بود.

خدیجه گلین مقدم با اشاره به اینکه کاسپین یا خزر دریاچه ای باستانی، باقیمانده از تقسیم دریای بزرگ تتیس و دارای عمری به قدمت ۶۰ میلیون سال و یا شاید بیشتر است، می‌گوید: موجودات خاصی در این دریا زندگی می کنند که ممکن است در هیچ یک از اقیانوس‌های جهان پیدا نشوند. بنابراین بزرگترین عیب اجرای این طرح به خطر افتادن این اکوسیستم است.

این طرح از لحاظ اجتماعی و زیست محیطی کارشناسی نشده و در آن برای انتقال آب خزر به سمنان مسیری از نکا واقع در مازندران به سمنان در نظر گرفته شده که با اجرایی شدنش، مساحت زیادی از جنگل‌ها، شالیزارها، باغات نابود می شوند. همچنین نابودی مقدار زیادی خاک حاصلخیز را در پی خواهد داشتوی ادامه می دهد: این طرح از لحاظ اجتماعی و زیست محیطی کارشناسی نشده و در آن برای انتقال آب خزر به سمنان مسیری از نکا واقع در مازندران به سمنان در نظر گرفته شده که با اجرایی شدنش، مساحت زیادی از جنگل‌ها، شالیزارها، باغات نابود می شوند. همچنین نابودی مقدار زیادی خاک حاصلخیز را در پی خواهد داشت.

او که دانش آموخته دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی است با اشاره به پیامدهای قرار گرفتن آب شیرین کن‌ها در مجاورت دریا به خبرنگار مهر می گوید: تعداد بسیاری از آبزیان ریز همراه با آب وارد آب شیرین کن‌ها شده و از بین می روند.

وی همچنین توضیح می دهد: پس از تصفیه آب، نمک و املاح دیگر همراه با گرما به دریا بازگشته و این موضوع سبب می شود تا آب دریا به مرور شورتر و گرمتر شود. شوری دریای خزر در حال حاضر ۱۱ تا ۱۳ درصد است و زمانی که آب شیرین کن‌ها، آب شور را برگردانند حدود ۴۴ درصد بر شوری آب افزوده می شود. وقتی این اتفاق برای یک پهنه آبی که از همه طرف مسدود است، رخ دهد، این دریا خود به خود به یک شوره زار تبدیل خواهد شد؛ چرا که به مرور زمان آبش منتقل و بر گرما و نمکش افزوده می شود. مواردی چون پسروی آب و آلودگی‌های فزاینده نیز به شوری و گرما اضافه کنید. چه رخ خواهد داد؟

کابوس شوره زار و کویر

گلین مقدم در بخشی دیگر از گفتگوی خود با خبرنگار مهر به وجود بادهای قطبی اشاره و یادآور می شود: بادهای سرد و خشک قطبی از طرف قطب به سمت جنوب می وزند. این بادها در واقع شامل دو بخش هستند. شعبه ای از آن به سمت خراسان می وزد و شعبه دیگر راهی دریای خزر شده و بخارات و رطوبت دریا را گرفته و با خود به بالای کوه‌ها می برد.

وی ادامه می‌دهد: بدین ترتیب رطوبت در ارتفاعات سرد می شود و ریزش‌های جوی رخ می دهد. باید توجه داشت که بخش مهمی از سرسبزی شمال به همین سبب است. حال اگر آب خزر منتقل شود، این دریا به شوره زاری چون دریاچه ارومیه تبدیل شده و بادهای قطبی بر روی شوره زار حرکت می کند و تمام نمکی را که در اینجا جمع شده به اطراف می پراکند. یعنی نمک را به جلگه‌ها، ساحل، کوهپایه و بالاتر انتقال می دهد.

وقتی یک دریاچه از همه طرف به کویر نزدیک است چرا باید اصرار داشته باشیم تا این آب بسته را به کویر منتقل کنیممدیر و موسس کمپین مخالفین انتقال آب خزر به کویر بیان می کند: در نتیجه حیات این منطقه رو به افول رفته و به مرور زمان بیماری ساکنان منطقه، نابودی حیوانات و خشکیدن درختان اتفاق می افتد و این ناحیه تبدیل به کویر خواهد شد. ضمن این که کویر در اطراف دریای خزر به ما نزدیک است. فضای کویری را در سمت ترکمنستان شاهدیم و با گسترش کویری شدن در استان گلستان مواجه هستیم. در گیلان نیز بعد از رودبار به سمت دشت قزوین، پوشش گیاهی چندانی نداریم و در جنوب مازندران هم فضایی می بینیم که خشک است. بنابراین وقتی یک دریاچه از همه طرف به کویر نزدیک است چرا باید اصرار داشته باشیم تا این آب بسته که تنها تغذیه آن از طریق ریزش‌های جوی و رودخانه‌ها صورت می‌گیرد را به کویر منتقل کنیم.

ضرورت توجه به ظرفیت‌های ویژه کویر

این فعال محیط زیست با بیان اینکه انتقال آب خزر به سمنان اثر خوبی بر آن منطقه هم نخواهد داشت، می گوید: اجرای این طرح ممکن است به نابودی ظرفیت های کویر بیانجامد. آب پذیری کویر باید کارشناسی شود. کویر راهکارهای خودش را دارد.

وی ادامه می دهد: اگر قرار است به کویر کمک شود ابتدا باید آبهای موجود در آن را مدیریت کنند. چون کویر بی آب نیست بلکه کم آب است. بنابراین با مدیریت آب می توان کویری را که هزاران سال زنده بوده را باز زنده نگه داشت. ما مجبور نیستیم صنایع پرآب‌بر را در کویر مستقر کنیم یا از الگوی کشتی پیروی کنیم که آب مجازی زیادی را در خود جای می دهد.

این کارشناس می افزاید: به‌عنوان مثال کشت هندوانه و خربزه به آب زیادی نیازمند است و وقتی این محصولات راهی مناطق دیگر می شود، آب را به صورت مجازی از کویر به دیگر نقاط منتقل می‌کنند. کویر خصوصیات خاص خود را دارد که باید به آن پرداخت. مثلا در کویر می توان گیاهان شور پسند یا مقاوم به شوری کشت کرد و یا گردشگری را در آن قوت بخشید و از معادن آن به صورت اصولی بهره‌مند شد.

انتظار مردم از نمایندگان مجلس

بررسی و تبیین عواقب اجرای طرح انتقال آب از خزر به سمنان با بهره‌مند شدن از مشاوران و کارشناسان نخبه موضوعی است که مردم استان‌های شمالی کشور از نمایندگان خویش در مجلس شورای اسلامی انتظار دارند.

نماینده مردم فومن و شفت در مجلس شورای اسلامی درباره این طرح به خبرنگار مهر می‌گوید: هر کار غیر کارشناسی، عواقب بسیار بدی به همراه خواهد داشت. نمی دانم آقای رئیس جمهور با نظر کدام کارشناس چنین برنامه‌ریزی را انجام داده است اما در طول مدتی که این مسئله مطرح شده مورد هجمه بسیاری از کارشناسان قرار گرفتیم و حتی این کار را غیر تخصصی و غیر کارشناسانه می دانند.

حجت الاسلام محمد مهدی افتخاری با بیان اینکه امیدوارم این طرح عواقبی همانند دریاچه ارومیه نداشته باشد، اظهار می کند: به هر حال خزر دریاچه‌ای بسیار استراتژیک است و وجود بخشی از آن در گیلان بسیار برای ما ارشمند است و می توان از آن بهره مند شد، گرچه کشور ما در بخش دریایی آنگونه که باید تاکنون از این ظرفیت استفاده نکرده است با این حال امیدواریم که در کنار استاندار و مجمع نمایندگان گیلان و کارشناسان بتوانیم نظریه بسیار خوب و جامعی پیاده کنیم تا آسیبی به مردم و منطقه نرسد.

ضرورت وجود عزمی جدی برای تصمیم گیری درست

این روزها که مردم سمنان چشم انتظار آب خزر هستند تا زندگی شان رونق گیرد و از دیگر سوی مردم سه استان شمالی کشور دل نگران آینده خویش و فرزندانشان هستند، نمی توان از کنار هشدارها و اظهارنظرهای کارشناسان بی اعتنا گذاشت. هم اکنون سرنوشت گنجینه ای ارزشمند از موهبت خدا که سرمایه همه ایرانیان است در گرو تصمیمی مهم برای اجرایی شدن طرح انتقال آب خزر به سمنان است و نه تنها اهالی گیلان، مازندران و گلستان بلکه ملت ایران چشم انتظار تصمیم گیری صحیح هستند تا مصیبت زیست محیطی دیگری رقم نخورد.