انگیزه پایین شرکت ها و بنگاه های ایرانی برای نوآوری

پژوهش در ایران غیرکاربردی است

پژوهش راهی برای گسترش مرزهای دانش و گشودن افق های تازه برای آیندگان است و پژوهشگر فردی است که با استفاده از روش های علمی در صدد رسیدن به شناختی تازه از مسائل و مفاهیم مختلف است. پژوهشگر با نگاهی نقادانه و موشکافانه به اطراف خود می نگرد و برای رفع مشکل های جامعه، بهترین راهکارهای عملی را پیشنهاد می کند.

پژوهشگران در واقع حکم نخبگان فکری جوامع را دارند که راه توسعه و پیشرفت کشورها را هموار می کنند. چرا که، امر پژوهش دارای نقشی ویژه در برآوردن نیازمندی کشورها در زمینه های مختلف است؛ برای همین مدیریت امر پژوهش و سیاستگذاری در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است.

اما آنچه مطرح شد، نگاهی آرمانی به پژوهش و پژوهشگران است؛ مهمترین پرسش این است که وضعیت پژوهش در ایران تا چه اندازه با تعریف های آرمانی و مطلوب نزدیک است؟

به باور بسیاری از ناظران یکی از چالش های مهم پژوهش در ایران پررنگ بودن نگاه انتزاعی و غیرکاربردی در این عرصه است؛ مساله ای که باعث می شود بیشتر پژوهش ها جنبه عملیاتی و مفید نداشته باشد.

آمارهای بین المللی نشان می دهد، مجموع هزینه های پژوهشی به ویژه در کشورهای پیشرفته، بسیار گسترده و ابعاد آن نسبت به اقتصاد کشورها، بسیار معنی دار است.

این در حالیست که بنا بر عقیده کارشناسان مربوطه، اصلی‌ترین مشکل کشور که در برخی مواقع با آن مواجه می‌شویم این است که دستگاه‌های اجرایی وقتی می‌خواهند پروژه‌ای را اجرا کنند، کم‌تر از دانشگاه‌ها نظر کارشناسی می‌گیرند. از سوی دیگر مهم‌ترین دغدغه‌ای که دانشگاه‌ها در کاربردی‌کردن پژوهش‌هایشان دارند، این است که صنعت به آنها اعتماد نمی‌کند و نیازهایش را به ندرت به دانشجویان می‌سپارد؛ دانشگاه‌های مطرحی که با بسترسازی علمی و پژوهشی می‌توانند نقش تاثیرگذاری در کاربردی‌ کردن پژوهش‌ها داشته باشند.

در کشور ما، تقاضا برای پژوهش های توسعه ای و کاربردی از جانب شرکت ها و بنگاه های صنعتی بسیار ناچیز است. این مساله عمدتاً ناشی از انگیزه پایین شرکت ها و بنگاه های ایرانی برای نوآوری است. در حوزه صنعت، عواملی مانند بازارهای انحصاری و موانع تجاری و همچنین اتکای بنگاه های اقتصادی به رانت ها و حمایت های مستقیم دولتی، شرکت های داخلی را از رقابت بی نیاز کرده و انگیزه سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه از طریق شرکت ها را کاهش داده است. همین مساله، بخش عمده تقاضا برای پژوهش های توسعه ای و کاربردی را از بین برده است.

این نکته را در واقع می توان اینگونه جمع بندی کرد که در کشورهای صادرات محور و بازارهای رقابتی، شرکت ها برای توسعه بازار و بقای خود نیاز به نوآوری و سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه دارند. به تبع آن، سرمایه گذاری های هنگفتی از طریق شرکت ها در پژوهش های توسعه ای و کاربردی انجام می شود. همین مساله موجب گسترش بازار فعالیت های پژوهشی و تمایل پژوهشگران به تحصیل و فعالیت در موضوعات پژوهشی جدید و فناوری های نوین می شود. به طور طبیعی، گسترش رشته های دانشگاهی نیزبراساس همین نیاز بازار شکل می گیرد.

نقش پژوهش در سیاستگذاری های کلان

در زمینه نقش پژوهش های کاربردی در سیاستگذاری های کلان نیز نکاتی قابل طرح است. در کشورهای مختلف، پژوهش های کاربردی نقشی کلیدی در تدوین راهبردهای بلندمدت و سیاستگذاری های کلان دارد. در کشورهای پیشرفته، به طور خاص در موضوعاتی مانند سیاستگذاری اقتصادی، امنیت و روابط خارجی، محیط زیست، فناوری و علوم انسانی، صدها اندیشکده معتبر بر موضوعات مختلف پژوهشی تمرکز دارند.

برخی از این اندیشکده ها دولتی و برخی نیز موسسات غیرانتفاعی برخوردار از کمک های دولتی و برخی نیز موسسات تحقیقاتی وابسته به دانشگاه ها هستند. این اندیشکده ها که قدمت برخی از آنها در آمریکا و بریتانیا به بیش از یک قرن می رسد، با جذب دانشمندان علوم مختلف، مطالعاتی را به انجام می رسانند که نتایج آنها در سیاستگذاری های کلان مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع می توان در کشورهای پیشرفته، نقش پژوهش های کاربردی را بر سیاستگذاری های کلان، کاملا اثربخش و تعیین کننده دانست.

در ایران، تعداد زیادی مراکزتحقیقاتی و موسسات مطالعاتی وابسته به نهادهای حاکمیتی و تعداد زیادی مراکزتحقیقاتی وابسته به دانشگاه های دولتی در موضوعات و حوزه های مختلف به اتکای بودجه های دولتی در حال فعالیت هستند. به رغم برخورداری این مراکز از حمایت ها و امکانات مالی گسترده و اعتبارات هنگفتی که سالانه صرف فعالیت های پژوهشی این مراکزمی شود، در اغلب موارد نتایج مطالعات و پژوهش های انجام شده در اینگونه مراکزنقش موثری در شکل گیری راهبردهای بلندمدت و سیاستگذاری های کلان کشور ندارد.

با نگاهی به تجربه چندین دهه گذشته، به ندرت می توان مواردی را یافت که راهبردها و سیاست های کلان کشور، به پشتوانه مطالعاتی تدوین شده باشد که در مراکز تحقیقاتی کشور به سرانجام رسیده است. با مراجعه به آرشیو اغلب مراکز تحقیقاتی دولتی، در موضوعات مختلف بیشمار عناوین طرح های پژوهشی خاتمه یافته را می توان پیدا کرد که به علل مختلف، با وجود صرف هزینه های هنگفت بایگانی شده و عملا در فرآیند سیاستگذاری های کشور به کار نیامده اند.