رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با اشاره به اینکه خواسته وزیر علوم مبنی بر ثبت مدارک سه سال گذشته همه دانشگاه‌های زیر نظر این وزارت‌خانه در سامانه ثبت ایرانداک عملی نشده است، علت این موضوع را افزایش نیافتن منابع ایرانداک، متناسب با این موضوع عنوان و تأکید کرد: ناچار هستیم که منابع مالی و انسانی و فنی ایرانداک را برای اولویت نخست، که همان کنترل و ثبت مدارک تازه است، به کار بریم.

سیروس علیدوستی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه برنامه این پژوهشگاه مبنی بر راه‌اندازی «مرکز نوآوری و شکوفایی» عملی نشده است، تصریح کرد: در اردیبهشت سال گذشته برنامه‌ای برای راه‌اندازی این مرکز وجود داشت که به دلایلی عملی نشد؛ دلیل نخست نداشتن بودجه کافی در سال ۱۳۹۶ بود، چرا که تنها ۸۴ درصد بودجه مصوب به ایرانداک تخصیص داده و پرداخت شد. امسال نیز چگونگی راه‌اندازی چنین نهادهایی در وزارت عتف در دست بررسی و بازنگری است.

وی در پاسخ به ایسنا و در رابطه با عملی شدن یا نشدن «مصورسازی جغرافیایی نتایج جست‌وجو» و «خطایاب نوشتارهای علمی» در این پژوهشگاه، تشریح کرد: سامانه مصورسازی پژوهش به سرانجام رسیده و هم‌اکنون در نشانی map.irandoc.ac.ir در دسترس همگان است. نسخه آزمایشگاهی سامانه خطایاب نوشتارهای علمی هم ساخته شده که نیاز به سرمایه‌گذاری برای تولید نسخه آزمایشی و تجاری دارد که به دلیل کاستی‌های بودجه تاکنون عملیاتی نشده است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ذیل برنامه این پژوهشگاه مبنی بر "یکپارچه‌سازی سامانه‌های مدیریت اطلاعات شامل ثبت، سازمان‌دهی و اشاعه"، با بیان اینکه یکپارچه‌سازی فوق انجام شده است، توضیح داد: اکنون اگر یک پایان‌نامه یا رساله در سامانه ملی ثبت پایان‌نامه، رساله و پیشنهاده به نشانی sabt.irandoc.ac.ir ثبت شود، فردای همان روز در سامانه گنج به نشانی ganj.irandoc.ac.ir دیده خواهد شد. همزمان اگر در سامانه ویرایش و سازماندهی ایرانداک روی این مدرک کار شود، داده‌های تازه جایگزین داده‌های پیشین خواهد شد.

علیدوستی با بیان اینکه ایرانداک دروازه اطلاعات علمی، پژوهشی، و فناورانه را در نشانی dar.irandoc.ac.ir راه‌اندازی و بیش از ۲۰۰ پایگاه داده فارسی را پس از کنترل کیفیت، در آن معرفی کرده است، تأکید کرد: این نخستین دروازه اطلاعات موضوعی کنترل کیفیت شده در ایران است.

وی افزود: در کنار این دروازه اطلاعات، ایرانداک در یک تب در «گنج» با نام «پارسا در جهان» پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دارای دسترسی آزاد را در چند لایه جهانی، منطقه‌ای، ملی، و دانشگاهی به کاربران معرفی می‌کند.

ثبت بیش از ۶۳۷ هزار پایان‌نامه، ‌رساله، و پیشنهاده در سامانه گنج

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در پاسخ به سوالی مبنی بر این که تاکنون چه تعداد دانشجو برای ثبت پایان‌نامه، رساله و پیشنهاده به ایرانداک مراجعه کرده‌اند، اظهار کرد: هم‌اکنون نزدیک به ۶۳۷ هزار پایان‌نامه، ‌ رساله، و پیشنهاده در سامانه گنج هست که شماری از آنها پیش از راه‌اندازی نظام ثبتی این مدارک بوده است. از سال ۱۳۷۸ که این نظام راه‌اندازی شد تا پایان پاییز امسال، ‌ نزدیک به ۳۵۲ هزار پایان‌نامه و رساله و نزدیک به ۱۴۸ هزار پیشنهاده در این سامانه ثبت شده است و بیش از ۴۳۰ مؤسسه با این سامانه همکاری دارند.

علیدوستی ادامه داد: برای ثبت این مدارک، دسته‌بندی ویژه‌ای در سامانه در نظر گرفته نشده و همگان با وارد کردن اطلاعات شخصی، فراداده، بارگذاری تمام‌متن مدرک خود و انجام برخی فرآیندها می‌توانند مدرک خود را در این سامانه ثبت کنند. کاری که به تازگی در این سامانه انجام شده است، ثبت برخط پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانش‌آموختگان ایرانی خارج از کشور است که آبان ماه امسال راه‌اندازی شد و تا پایان آذر هم پذیرای ثبت ۷۰ مدرک از ایشان بوده است.

زیرساخت برای ثبت مدارک ۳ سال گذشته فراهم نیست

کنترل و ثبت مدارک تازه، اولویت نخست ایرانداک

وی سپس به سؤال دیگری مبنی بر عملی شدن یا نشدن خواسته وزیر علوم در سال گذشته، مبنی بر ثبت مدارک سه سال گذشته همه دانشگاه‌های زیر نظر این وزارت‌خانه در سامانه ثبت پاسخ داد و تصریح کرد: این خواسته عملی نشده است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران تشریح کرد: هر چند برخی از مؤسسه‌های وزارت عتف آمادگی بارگذاری داده‌های پایان‌نامه‌ها و رساله‌های سه سال پیش را داشته‌اند، ولی این کار تاکنون به دلیل آماده نبودن زیرساخت در ایرانداک به انجام نرسیده است.

علیدوستی تأکید کرد: باید توجه داشت که ثبت این مدارک با صرف بارگذاری فایل انجام نمی‌شود، بلکه فراداده‌های آن‌ها باید وارد پایگاه داده ثبت شود تا بتوان آن‌ها را مدیریت کرد. برای این کار نیاز به نرم‌افزار و نیروی انسانی است که با بودجه کنونی ایرانداک شدنی نیست.

وی یادآور شد: از یک سو، با تصویب قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی در مجلس شورای اسلامی در مرداد ماه ۱۳۹۶، بار ثبت مدارک در ایرانداک بیشتر شده و از سوی دیگر، منابع ایرانداک متناسب با این مأموریت افزایش نیافته است؛ بنابراین ناچار هستیم که منابع مالی و انسانی و فنی ایرانداک را برای اولویت نخست، که همان کنترل و ثبت مدارک تازه است، به کار بریم.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران خاطرنشان کرد: برای نمونه، هر مدرکی که در ایرانداک ثبت شود، در ۴۸ ساعت کاری بررسی می‌شود و ایرانداک متعهد است که این زمان افزایش نیابد، بنابراین ناچار است که منابع خود را در این بخش متمرکز کند و کارهای دیگر در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرند. اگر منابع مالی و انسانی لازم در اختیار ایرانداک گذاشته شود، می‌توان زیرساخت‌های لازم را برای ثبت مدارک سه سال پیش نیز تدارک دید.

دلایل نهانی برای عدم ثبت پایان‌نامه و رساله‌ها وجود دارد

علیدوستی با اشاره به اینکه برخی دانشگاه‌ها از ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان در سامانه ثبت خودداری می‌کنند، گفت: پوشش پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، و پیشنهاده‌ها در سامانه ملی ثبت هنوز فراگیر نیست. بر پایه «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» (مصوب ۳۱ مرداد ۱۳۹۶) همه مؤسسه‌های آموزش عالی در حوزه‌های علمیه؛ وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری؛ ‌ وزارت بهداشت، درمان، و آموزش پزشکی؛ و دانشگاه آزاد اسلامی موظف هستند پایان‌نامه‌ها، ‌ رساله‌ها، و پیشنهاده‌های خود را در سامانه‌های ایرانداک ثبت و بارگذاری کنند. با این حال پوشش این مدارک در وزارت عتف کمتر از ۶۰ درصد، در دانشگاه آزاد اسلامی کمتر از ۱۰ درصد، ‌ در وزارت بهداشت، درمان، ‌ و آموزش پزشکی کمتر از پنج درصد، ‌ و برای حوزه‌های علمیه نزدیک به صفر است.

وی تصریح کرد: مؤسسه‌هایی که در ثبت مدارک خود با ایرانداک همکاری نمی‌کنند، دلایل آشکار گوناگونی را هم می‌آورند و بی‌گمان دلایل نهانی هم برای آن هست که به آن‌ها اشاره نمی‌کنم؛ ولی گمان می‌کنم که با تصویب قانون در مجلس شورای اسلامی، دیگر هیچ دلیلی برای خودداری از ثبت مدارک پذیرفته نیست و امیدوار هستم که همه مؤسسه‌ها با انجام این قانون به گسترش علم و اخلاق علمی در کشور کمک کنند.

ارائه گزارش همانندی به استاد راهنما و مؤسسه آموزشی

امکان اصلاح وجود دارد

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ذیل آمار مبنی بر سرقت علمی از پایان‌نامه‌های موجود در ایرانداک، توضیح داد: پیش از ابلاغ «آیین‌نامه ثبت و اشاعه پیشنهاده‌ها، ‌ پایان‌نامه‌ها، ‌ و رساله‌های تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آن‌ها» در آذر ماه ۱۳۹۵، یک همانندجویی میان ۷۰ هزار پایان‌نامه و رساله انجام شد که نشان از همانندی میان برخی از این مدارک بود که البته دفاع شده بودند. این همانندجویی برای دست یافتن به یک تصویر از این مسئله در آموزش عالی انجام شد که به ابلاغ آیین‌نامه یاد شده انجامید.

علیدوستی با تأکید بر آن که اکنون همانندجویی باید پیش از دفاع از پایان‌نامه و رساله، در نشانی tik.irandoc.ac.ir انجام شود، گفت: اگر همانندی باشد، به استاد راهنما و مؤسسه گزارش می‌شود و ایشان با بررسی آن تصمیم می‌گیرند که آیا پایان‌نامه یا رساله پذیرفتنی هست یا نه؟ و اگر نباشد، از دانشجو می‌خواهند که گزارش خود را پیش از دفاع، بازنویسی و درست کند. بنابراین همه مدارکی که در ایرانداک همانندجویی می‌شوند، بر پایه گزارش همانندی آن‌ها با دیگر مدارک موجود در ایرانداک دفاع می‌شوند و دیگر آمار همانندی اعتباری ندارد.

وی یادآور شد: برخی از مؤسسه‌ها هم در این زمینه کمیته‌هایی را برای همانندی تعیین کرده‌اند که اگر همانندی بیش از آن بود، برای دفاع پذیرفته نمی‌شود. در اینجاست که اهمیت پوشش کامل مدارک در سامانه‌های ایرانداک روشن می‌شود. هر چه این پوشش بیشتر باشد، گزارش همانندجویی نیز دقیق‌تر و بهتر خواهد بود.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با اشاره به اینکه سامانه عرضه و تقاضای پژوهش یا «ساعت» را در نشست ۱۹ شورای‌عالی شورای عالی علوم، تحقیقات، و فناوری (عتف) در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ ارائه کرده و کاربرد آن نیز در آنجا به تصویب رسیده است، اظهار کرد: صورت‌جلسه این نشست به همه دستگاه‌ها ابلاغ شده است، ‌ ولی همه با آن همکاری ندارند.

علیدوستی اضافه کرد: از سویی نیز، در همین مصوبه، سازمان برنامه و بودجه موظف شده که اعتبار لازم را برای این سامانه تأمین کند که این تکلیف نیز تاکنون انجام نشده است. با این همه، تاکنون ۱۷۹ سازمان با ۶۲۴ فراخوان و ۴۳۱۶ درخواست پژوهش در طرف تقاضا و ۴۰۳۲ پژوهشگر و ۲۲۰ پیشنهاده در طرف عرضه وارد این سامانه شده‌اند. روی‌هم‌رفته نیز ۸۳۱ درخواست انجام پژوهش میان این دو طرف تبادل شده است. این عملکرد می‌تواند با پشتیبانی مالی از سامانه و ابلاغ جداگانه مصوبه شورای‌عالی عتف، بهبود یابد.

وی در بخشی دیگر از سخنان خود، عنوان کرد: قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تکلیف پیشنهاده‌ها را هم روشن کرده و همه مؤسسه‌های کشور موظف هستند این مدارک را در سامانه‌های ایرانداک ثبت و همانندجویی کنند. هم‌اکنون نیز نزدیک ۱۴۸ هزار پیشنهاده در ایرانداک ثبت شده است که فراداده نزدیک ۱۲۴ هزار آنها در «گنج» در دسترس همگان است. با یاری خدا، به زودی زمان اشاعه فراداده این مدارک در «گنج» به ۲۴ ساعت پس از ثبت آنها کاهش خواهد یافت.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با اعلام اینکه ایرانداک در تناسب میان پژوهش‌ها و نقشه جامع علمی کشور اختیاری ندارد، توضیح داد: تنها کارکرد ایرانداک بازنمایی پژوهش‌هایی است که در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها انجام می‌شوند و این سیاست‌گذاران هستند که می‌توانند با این داده‌ها و شواهد، به هم‌راستاسازی این پژوهش‌ها با اسناد بالادستی بپردازند. البته چنین کارکردی نیز هنگامی به خوبی انجام می‌شود که پوشش اطلاعات در ایرانداک فراگیر باشد و همه مؤسسه‌ها با آن همکاری کنند.

امکان دسترسی به تمام متن، فقط برای مدارک زیر نظر وزارت علوم

علیدوستی ذیل امکان دسترسی به تمام متن در ایران‌داک، تشریح کرد: دسترسی به تمام‌متن شماری از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در «گنج»، برای همگان فراهم شده است. این دسترسی به پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد (پس از یک سال و نیم از دفاع) و دکتری (پس از دو سال و نیم از دفاع) شدنی است.

وی یادآور شد: البته دسترسی با محدودیت زمانی یاد شده، تنها برای مدارک مؤسسه‌های زیر نظر وزارت عتف است و تمام‌متن مدارک مؤسسه‌های زیر نظر نهادهای دیگر مانند وزارت بهداشت، درمان، و آموزش پزشکی اشاعه داده نمی‌شوند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران تأکید کرد: دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نقشی بسیار کلیدی در گسترش علم و اخلاق علمی داشته و بخشی از بدرفتاری‌های علمی را نیز چاره کرده است. این دسترسی که با ابتکار وزارت عتف انجام شده، در راستای افزایش بهره‌وری ملی در چارچوب اقتصاد مقاومتی و همچنین بر پایه سیاست‌های کلی علم و فناوری است و رضایت سیاست‌گذاران، پژوهشگران، و دانشجویان را در پی داشته است.

علیدوستی برخی دستاوردهای دسترسی فوق را مدیریت یکسان و یکپارچه مالکیت فکری و کپی‌رایت؛ مدیریت دسترسی یکسان و یکپارچه در سطح ملی بر اطلاعات پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌ها و پیش‌گیری از سردرگمی کاربران در مراکز اطلاع‌رسانی و وب‌گاه‌های گوناگون؛ پیش‌گیری از دوباره‌کاری در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و افزایش بهره‌وری ملی و همچنین آسان‌سازی یافتن موضوع برای پژوهش در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها عنوان کرد.

وی برخی دیگر دستاوردها را دسترسی بهتر پژوهشگران به پیشینه پژوهش در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و کاربرد یافته‌های پیشین و هم‌افزایی بیشتر پژوهش‌ها؛ شناخت وضعیت علمی و پژوهشی هر یک از مؤسسه‌ها، گروه‌ها، و استادان به تنهایی و در مقایسه با یک‌دیگر و شناخت جامع از عملکرد استادان در راهنمایی، مشاوره، و داوری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در کشور؛ آسان‌سازی پیوند صنعت، دولت، و دانشگاه در چارچوب نظام ملی نوآوری از رهگذر یک پایگاه جامع و ملی از پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌ها و تقویت سمت عرضه در بازار پژوهش برشمرد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در پایان آسان‌سازی یافتن تخصص (Expertise retrieval) برای صنعت و دولت از رهگذر یک پایگاه جامع و ملی از پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌ها و کمک به اشتغال دانش‌آموختگان؛ ارزیابی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها بر پایه دستاوردهای آن‌ها پس از دفاع و در طول زمان و شناخت پایان‌نامه‌ها و رساله‌های برتر؛ پایش یکپارچه اطلاعات پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌ها بر پایه طرح آمایش سرزمین و کاربرد دستاوردهای آن در سیاست‌گذاری علم و فناوری را از دیگر دستاوردهای دسترسی به تمام متن پایان‌نامه‌ و رساله‌ها نام برد.