نگاهی به کیفیت محتوا در فضای مجازی با رویکرد آینده پژوهی

شفقنا رسانه– نشست تخصصی «آینده‌های کیفیت محتوا در فضای مجازی ایران» به همت پژوهشکدۀ ارتباطات در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با سخنرانی محمد مهدی مولایی برگزار شد.

به گزارش شفقنا رسانه محمد مهدی مولایی، پژوهشگر در ابتدای این نشست گفت: سوال اصلی که در این رساله به دنبال پاسخ آن بودیم این بود که محتوای فضای مجازی در افق سال ۱۴۰۴ ایران چه آینده هایی دارد. کلمه آینده ها کلمه ای کلیدی است و در ادامه به این اشاره می کنم که چرا به جای «آینده» از «آینده ها» استفاده می کنم.

او در ادامه به بیان دیدگاه های مختلف درباره آینده اینترنت پرداخت و توضیح داد: یک نگاه درباره آینده محتوا نگاهی است که براساس نسل های وب و تغییرات تولیدکنندگان محتوا به موضوع نگاه می کند. شاید اصطلاحات وب۱، ۲، ۳، ۴ و … را شنیده باشید. در درجه اول باید این را در نظر داشته باشیم که این اصطلاحات خیلی دقیق نیستند و فقط به ما کمک می کنند تا عرصه تحولات را بشناسیم و اگر این نظریات را مرور کنیم می بینم که وب۳، ۴، ۵ در نظرات مختلفی که ارائه می شود معانی متفاوتی دارد و صرفا تا وب ۲ مورد اجماع است. در واقع این اجماع وجود دارد که در وب یک اطلاعات صرفاً خواندنی بود و دنیای اینترنت و ارتباطات یک سویه را فراهم می کرد. در وب۲ که به آن وب مردم محور می گویند تولیدکنندگان محتوا می توانند همه اشخاص و کاربران باشند. بعضی ها معتقدند در دوره وب۳ که به آن وب ماشین محور گفته می شود در عرصه تولید محتوا علاوه بر انسان نقش ماشین و هوش مصنوعی هم فراهم می شود. به همین ترتیب از مسیر تحولات نسل های وب است که به تحولات حوزه محتوا نگاه می کنند.

مولایی ادامه داد: نگاه دیگری روند تکامل اینترنت را اینگونه توضیح می دهد که ما یک دوره پیشا اینترنت داریم که ارتباط غالب ارتباط انسان با انسان است. در این دیدگاه دوره اولیه اینترنت را «اینترنت محتوا» نامیده است. دوره بعدی را دوره اینترنت سرویس ها نامیده است که معادل وب۲ است و دوره بعدی را اینترنت آدم ها نامیده اند و شامل همین دوره است که رسانه های اجتماعی ارتباطات را تسخیر کرده اند. دوره بعدی را اینترنت چیزها نامیده اند که ارتباطات ماشین با ماشین غالبه خواهد داشت.

این پژوهشگر در ادامه به بیان تعریف آینده پژوهی که رویکرد مورد استفاده در پژوهشش بوده است پرداخت و گفت: آینده پژوهی حوزه نظام مند تفکر درباره آینده های بعدی است. نکته کلیدی اینجاست که برخلاف رویکردهای کلاسیک و پیشین که نگاه خطی به آینده داشتند و به دنبال پیش بینی آینده واحد بودند ، آینده پژوهی این پیش فرض را رد می کند و کنار می گذارد و معتقد است که ما به جای آینده و پیش بینی آینده باید از انواع آینده ها صحبت کنیم.

او به توضیح انواع آینده پرداخت و گفت: معروف ترین و کاربردی ترین الگویی که برای انواع آینده ها در آینده پژوهی داریم شاید بتوان اینگونه تشریح کرد که دامنه وسیعی از آنچه پیش رو است را آینده های ممکن می نامیم، یک بازه محدودتری را آینده های باور کردنی می گوییم و در دل آینده های باورکردنی بعضی از این آینده ها محتمل هستند و برخی احتمال وقوع کمتری دارند و همیشه یک آینده یا آینده هایی وجود دارند که مطلوب ما هستند و تمایل داریم تا تحقق پیدا کنند. گاهی پیش می آید که آینده مطلوب ما در دامنه باورکردنی ها و محتمل ها است و ممکن است که از آن دامنه هم خارج باشد. آینده پژوهی مجموعه بسیار گسترده ای از روش ها و تکنیک ها را استفاده می کند تا بتواند این انواع آینده ها را بشناسد خیلی از این روش ها را از شاخه های مختلف گرفته است. معمولا در کار آینده پژوهانه از چند روش استفاده می کنیم.

مولایی در ادامه به توضیح پژوهش خود پرداخت و گفت: در قدم اول در کارم مروری بر ادبیات به عنوان بخشی از پویش محیط داشتم و نتایج آن در تحلیل ساختار استفاده شده است و بعد با استفاده از تحلیل ریخت شناختی کار سناریو پردازی انجام شده است. در همه مراحل از مصاحبه ها کمک گرفتم و بعد از اینکه سناریو ها مشخص شدند با استفاده از روش دلفی سناریوی مطلوب را شناسایی کردم و در نهایت با روش پس نگری تلاش کردم پیشنهادهایی ارائه دهم تا بتوانیم به آن آینده مطلوب برسیم.

او به تشریح مراحل کارش پرداخت و عنوان کرد: قدم اول پویش محیط بود که شکلی سازمان یافته و منظم است. برای انجام این مرحله لازم است تا از مجموعه مدل هایی استفاده کنیم که بتوانند به ما عوامل محیطی و پیشران های موثر بر موضوع را بگویند. یکی دیگر از ویژگی های آینده پژوهی نگرش کل نگر به موضوع است. یعنی در آینده پژوهی اعتقاد داریم به یک موضوع فناورانه صرف نگاه فناورانه داشتن کافی نیست. اگرچه ما قرار است درباره آینده کیفی مدیریت محتوا در فضای مجازی صحبت کنیم ولی عوامل تعیین کننده و اثر گذار در این مورد صرفا از جنس فناورانه نیستند. به همین دلیل از چارچوب PESTEL استفاده کردم که می گوید مجموعه عوامل می توانند اثرگذار باشند.

مولایی ادامه داد: این الگو با استفاده از نگرش لایه ای که در آینده پژوهی توصیه می شود، کامل تر شده است در این پژوهش از الگوی پیتر شوارتز یا GBN استفاده شده است. مجموعه عواملی که در یک موضوع خاص اثرگذار و تعیین کننده هستند را در قالب دو گروه نیروهای کلیدی در محیط داخلی و پیشران های محیط خارجی در نظر گرفته است و من پیشران های خارجی را به دو بخش پیشران های محیط ملی و بین المللی تقسیم کردم.

این پژوهشگر به بیان تکنیک گردآوری داده در پژوهش خود پرداخت: تکنیک های گردآوری داده شامل مصاحبه با خبرگان این حوزه، مجموعه مقالات و گزارش های مرتبط با موضوع، مجموعه اخبار داخلی و خارجی مرتبط با موضوع و… بوده است که با استفاده از رویه های کدگذاری در علوم اجتماعی که روش گرند تئوری فراگرفتیم در چند مرحله می توانیم به یک سطحی برسیم. در نهایت طی چند مرحله و در سطوح مختلف ۵۱ مورد تحت عنوان عوامل اثرگذار در کیفیت محتوا شناسایی شدند.

او ادامه داد: با تحلیل یافته ها تعداد ۱۱ نیروی کلیدی در محیط محتوا شناسایی شد که بر کیفیت محتوا در فضای مجازی ایران اثرگذار خواهند بود که شامل؛ فعالان تولید و توزیع محتوا در ایران، قابلیت های درآمدزایی از محتوا، گردش آزاد محتوا در فضای مجازی، تحولات بستر غالب تبادل محتوا، امکان های کاربران، تحولات شکل های محتوا، تحولات مدل های ارتباطی، فعالان تولید و توزیع محتوای جهانی، جریان های محتوا، امکان های کاربردی مدیریت محتوا، تصاویر متناقض از آینده مطلوب است. از این تعداد ۴ مورد در سطح ملی و ۷ مورد در سطح جهانی و دارای وجوه ملی هستند و هرکدام از مقولات کوچکتری تشکیل شده اند. به عنوان مثال جریان محتوا در سطح بین المللی شامل جایگاه جهانی جریان کپی لفت و محتوای آزاد، جایگاه جهانی جریان دزدی دریایی دیجیتال، جایگاه محتوای جعلی، جایگاه مِم ها (Meme ) است.

مولایی با اشاره به پیشران های اثر گذار گفت:با تحلیل یافته ها در شش موضوع، تعداد ۴۰ پیشران اثرگذار در محیط خارج از محتوا شناسایی شد. حوزه اجتماعی با ۱۱ مورد و حوزه زیست محیطی با ۲ مورد دارای بیشترین و کم ترین پیشران های اثرگذار بر محیط محتوای فضای مجازی شناخته شدند. به عنوان مثال پیشران های اقتصادی شامل؛ اهمیت یافتن اقتصاد توجه، رواج پول های مجازی، تلاطم های اقتصادی ایران، گردش مالی صنایع مرتبط با محتوا در ایران، میزان سرمایه گذاری در کسب و کارهای دیجیتالی، قیمت تمام شده دسترسی ایرانی ها و نظام اقتصادی ایران است. این منظومه شامل ۵۱ عامل تعیین کننده کیفیت محتوای فضای مجازی ایران است.

او توضیح داد: تا اینجای کار پویش محیط به عنوان یک کار آینده پژوهانه انجام شده است و از اینجا ما وارد مرحله دوم کار یعنی تحلیل ساختاری یا تحلیل اثرات متقابل می شویم. ضرورت این تحلیل در اینجاست که هیچ کدام از موضوعات مذکور در عالم واقع به شکل مستقل عمل نمی کنند. بلکه شبکه ای از مجموعه عوامل هستند که بر یکدیگر اثر می گذارند و اثر می پذیرند. این بخش از طریق تبدیل نظرات کیفی به اعداد کمی و پس از آن تشکیل ماتریس های اثرات متقابل انجام می شود. ماتریس های حاصل شده با نرم افزار میک مک (MICMAC) و در صورت لزوم سایر نرم افزارهای تحلیل شبکه های اجتماعی، تحلیل خواهند شد.

این پژوهشگر با اشاره به عوامل اثر گذار بر آینده کیفیت محتوا در فضای مجازی بیان کرد: در ادامه مجموعه متغیرها و عوامل اثرگذار بر آینده کیفیت محتوای فضای مجازی در ایران تا سال ۱۴۰۴ شامل متغیر هدف، ریسک، محیطی، تقویت کننده، نافذ، تنظیم کننده، وابسته، اهرمی ثانویه، متغیرهای بیرون شده، متغیرهای دارای اثر نهفته بسیار بالا، متغیر دارای اثرگذاری غیرمستقیم زیاد است. این الگو به ما کمک می کند تا از دل این تعداد پرشمار عامل تعداد محدودی را انتخاب و اولویت بندی کنیم.

ادامه دارد…..