«شاه رفت»؛ ماندگارترین تیتر تاریخ مطبوعات ایران

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز چهلمین سالگرد خروج شاه از ایران است. بی هیچ اغراقی 26 دی 1357 را می توان یکی از نقاط عطف در تاریخ معاصر ایران و شاید تمام تاریخ ایران دانست.

این که خیزش مردمی و نه اشغال خارجی، پادشاه کشور را وادارد پس از 37 سال که 25 سال آن مطلقه بود صحنه را ترک کند اتفاقی بی سابقه بود. چون محمد علی شاه قاجار ( پادشاه بعد از مظفر الدین شاه) هم ابتدا به سفارت روسیه پناه برد و بعد رفت و نوبت دوم نیز چنین جمعیتی او را نراند.

با این مقایسه می توان گفت اگر چه در تاریخ ایران خروج یا فرار یا تبعید یک پادشاه مسبوق به سابقه بوده اما وجه بی سابقه قضیه در این بود که این بار نه دخالت خارجی، نه جنگ و اشغال و نه اتفاقات دیگری از این دست که یک انقلاب مردمی شاه را به خارج از کشور می راند.

ممکن است برخی بگویند ژنرال هایزر از او خواسته بود برود یا شرط پروژه شاپور بختیار نخست وزیر، خروج شاه از ایران بوده اما هر یک از این دو را هم که بپذیریم باز هم نتیجه انقلاب مردم بوده است و اگر فوج فوج و موج موج انسان به خیابان ها نمی ریختند کی و کجا حاضر می شد برود و تسلیم انقلاب شود؟ همان انقلابی که خود در پیام 14 آبان 1357 به رسمیت شناخته و گفته بود: «من صدای انقلاب شما را شنیدم.»

خیلی ها به یاد 25 مرداد 1332 افتادند که در دولت دکتر مصدق ناچار از ترک کشور شد و بسیاری هم این جمله مشهور او در کاخ رامسر و تنها سه سال قبل از آن که گفت «‌هر کس ناراضی است پاسپورتش را بگیرد و از مملکت برود.»

شاه که دو ماه قبل گفته بود صدای انقلاب مردم را شنیده و در پی آن نخست وزیر و رییس ساواک را به زندان انداخته بود، بی هیچ اشاره ای به اتفاقات روز یا حتی بی آن که مثلا بگوید «‌می روم تا ایران گرفتار جنگ داخلی نشود» یا از خود یک قربانی بسازد باز هم از موضع پادشاه گفت: «مدتی است احساس خستگی می‌کنم و احتیاج به استراحت دارم. ضمنا گفته بودم پس از اینکه خیالم راحت شود و دولت مستقر شود، به مسافرت خواهم رفت.

این سفر اکنون آغاز می‌شود و تهران را به سوی آسوان در مصر ترک می‌کنم. امروز با رای مجلس شورای ملی که پس از رای سنا داده شد، امیدوارم که دولت بتواند هم در جبران گذشته و هم در پایه‌گذاری آینده موفق شود.»

در رژیم های سلطنتی وقتی پادشاه کشور را ترک می کند ولیعهد در کشور حضور دارد و تمام اعضای خانواده سلطنتی به ویژه پادشاه و ولیعهد با هم خارج نمی شوند و این اتفاق - غیبت دسته جمعی- جز فرار معنی دیگری ندارد. در آن زمان اما هم شاه رفت و هم فرح او را همراهی کرد که می توانست نایب السلطنه شود و رضا پهلوی هم در آمریکا بود.

شاه حتی به صراحت روشن نکرد از آن پس شورای سلطنت به جای اوست یا نه و اگر نه چرا سید جلال الدین تهرانی در مقام رییس شورای سلطنت، شاه را بدرقه می کند. از این رو برخی معتقدند پایان سلطنت شخص محمد رضا شاه پهلوی 26 دی 1357 است و پایان سلطنت در ایران 22 بهمن 1357.

ماندگارترین تصویر روز رفتن شاه اما تیتر «شاه رفت» روزنامه اطلاعات است. از آن روز تصاویر مشهور دیگری هم ثبت شده از جمله تصویری که عکس شاه را از اسکناس درآورده یا شادی مردم و عکس مشهور مریم زندی که دختر باحجاب و بی حجاب و کم حجاب دست در دست هم شادی می کنند اما صفحه اول روزنامه اطلاعات مهم ترین یادگار آن روز است و البته یک سند تاریخی.

این تیتر متفاوت سه ویژگی داشت: اول، استفاده از بزرگ ترین فونت که تا کنون مردم ندیده بودند، دوم به کارگیری واژه «شاه» به جای شاهنشاه یا شاهنشاه آریامهر و سوم: ضمیر سوم شخص مفرد و نه جمع: رفت به جای رفتند.

سردبیر روزنامه اطلاعات در آن زمان زنده‌یاد غلامحسین صالحیار (1382-1311) بود که سال‌ها بعد توضیح داد:

«در آن زمان در ایران هنوز کار حروفچینی به‌صورت سربی (لاینو تایپ) انجام می‌گرفت و تهیه حروف و قرار دادن آنها در قالب فولادین صفحه‌سازی و سپس زیر پرس قرار دادن و به‌صورت صفحه استوانه‌ای شکل فلزی در آوردن و به ماشین چاپ بستن وقت‌گیر بود چون مشخص بود نخست وزیری بختیار به منزله خروج شاه خواهد بود پیش بینی می کردم و از چند روز پیش این تیتر فوق‌العاده درشت را به «عباس مژده‌بخش» مدیرفنی صفحات سفارش داده بودم.

شورای دبیران دلیل این درشتی بی سابقه فونت را پرسیدند و به آنها گفتم هدف از نوشتن این دو کلمه به این درشتی این است که نظامیان پایین‌دست اطمینان حاصل کنند شاه باز نخواهد گشت و بنابراین با در نظر گرفتن عواقب کار، از تیراندازی به مردم خودداری کنند و هدف عمده ام جلوگیری از قتل عام مردم است. با این حال برخی مخالفت کردند و من ناچار شدم نهیب بزنم و این فونت را بقبولانم.»

مژده بخش روزنامه را آماده می کند و خبر می رسد که امام خمینی هم پیام داده است. سردبیر اطلاعات کوتاه نمی آید و به شکل بی سابقه ای تیتر بزرگ دگر از پیام امام امام خمینی را پایین می آورد.

چون هبر اول «شاه رفت» بود و رهبر انقلاب هم به همین خاطر پیام می دهد. منتها به لحاظ گرافیکی اشتباهی هم مرتکب می شوند و محورهای پیام امام بالای تیتر پایین می آید به شکلی که این عنوان ها با تیتر اصلی نامتناسب به نظر می رسد در حالی که با تیتر پایینی مرتبط است.

مشکل دیگر صالحیار این بوده که نمی توانسته منتظر دریافت عکس خروج شاه و رسیدن عکاس اطلاعات از فرودگاه مهر آباد بماند و مانند امروز هم نه اینترنت در کار بود و نه تلگرام.

سردبیر اینجا یک تصمیم دیگر می گیرد. عکس آرشیوی از شاه و روی پلکان هواپیما را آماده می کند تا به محض تأیید خبر خروج شاه، روزنامه روانۀ چاپخانه شود و این اتفاق هم می افتد و روزنامه ای که سند تاریخی آن روز است در واقع قبلا آماده شده بود.

پیام امام خمینی اما مربوط به همان روز است با این محورها:

«به کسانی که در شورای سلطنتی غیرقانونی به‌عنوان عضویت داخل شده‌اند اخطار می‌کنم که بی‌درنگ از این شورا کناره‌گیری کنند و در صورت تَخلّف، مسوول پیشامدها هستند؛ به وکلای غیرقانونی مجلسین اخطار می‌شود که از رفتن به مجلس احتراز کنند و در صورت تخلف، مورد مواخذه ملت شریف قرار خواهند گرفت، کشاورزان نسبت به کشت گندم دیم اقدام کنند؛ بانک‌ها از پرداخت سپرده‌های وابستگان رژیم و دزدان و غارتگران اموال بیت‌المال خودداری کنند، دانشگاهیان باید به مبارزه خود علیه دولت غاصب و شاه و شورای غیرقانونی سلطنت ادامه دهند و استادانی را که با دستگاه ظلم رابطه دارند، نپذیرند.»

روزنامه اطلاعات 16 روز دیگر نیز همین فونت را برای «امام آمد» هم به کار برد که هر چند مقطع دیگری را ثبت کرد اما اقدام اول همان «شاه رفت» بود.

یک بار دیگر این کار (فونت غیر متعارف) را بعد از مرگ شاه در مرداد 1359 هم در یک شماره فوق‌العاده تکرار کردند اما آن «شاه مُرد» چندان به لحاظ رسانه ای -و نه اهمیت سیاسی- مورد توجه قرار نگرفت و همچنان می‌توان گفت تیتر «شاه رفت» مشهورترین تیتر تاریخ مطبوعات ایران است و از حیث درشتی و بی سابقگی عنوان هم بی‌نظیر.