«صد سال شعر آلمانی‌زبان»

(پرندگان دریایی دوصدایی می‌خوانند)

گردآوری، انتخاب و ترجمه: علی عبداللهی

ناشر: علمی و فرهنگی؛ چاپ اول ۱۳۸۹

۴۲۹ صفحه، ۹۰۰۰ تومان

****

کتاب صد سال شعر آلمانی‌زبان به گردآوری و ترجمه‌ی علی عبداللهی گزیده‌ای مفصل و مفید از یک قرن شعر به زبان آلمانی در کشورهای آلمان، سوئیس و اتریش است. عبداللهی برای آشنایی هرچه بیش‌تر مخاطب ایرانی با شاعران آلمانی‌زبان در مقدمه‌ی شعرها مختصری درباره‌ی زندگی و آثار شاعران نوشته است که همین مسئله مقدمات پژوهش و تحقیق بیش‌تر درباره‌ی آن شاعران را فراهم می‌کند. در موخره‌ی کتاب ترجمه‌ی خلاصه‌ای از پایان‌نامه‌ی مترجم به زبان آلمانی با عنوان «شعر انضمامی در ادبیات آلمانی‌زبان» آمده است که بسیار به درک ریشه‌های شعر آلمانی کمک می‌کند. در این نوشتار ریشه‌های شعر کانکریت، وجوده و گرایش‌های آن در جهان و ایران مورد بررسی قرار گرفته و نمایندگان آن در کشورهای مختلف معرفی شده است. از آن‌جا که این چکیده به شیوه‌ی دانش‌نامه‌ای نوشته شده است، نویسنده از اطناب و شرح مفصل و داوری در باب موضوعات مورد بحث دوری کرده است.

زبان آلمانی با پیچیدگی‌ها و لایه‌های واژگانی گسترده، زبانی است بسیار مناسب برای بیان شعر و فلسفه. هم‌چنان که بسیاری از پایه‌گذران فلسفه‌ی غرب به زبان آلمانی آثارشان را نوشتند، در حوزه‌های شعر و ادبیات داستانی نیز بزرگان بسیاری تاریخ هنر و ادبیات آلمان را پربار و شکوفا کردند. نویسندگان، شاعران و اندیشمندان پرآوازه‌ای چون فریدریش نیچه، ولفگانگ گوته، هاینریش هاینه، هولدرین، مارتین هایدگر، گونتر گراس، برتولت برشت، ماریا ریلکه، هانا آرنت، هاینریش بل، توماس مان، هرتا مولر، روبرت والزر و فرانتس کافکا همگی در چارچوب زبان و فرهنگ آلمانی بالیدند و آثار جاودانه‌شان را به این زبان نوشتند. از دیرباز مترجمان ایرانی به آثار آلمانی توجه ویژه نشان دادند و می‌توان به قطعیت گفت که دست‌کم تمام آثار ادبی فرهنگی مهم آلمانی‌زبان به فارسی ترجمه شده است.

شعر آلمانی پس از جنگ جهانی دوم، طیف گسترده‌ای از دیدگاه‌ها و نحله‌ها را در خود جای داده است. شعر طبیعت‌گرای پس از جنگ با یوهانس بوبروفسکی و پتر هوخل به اوج رسیده است. گونترآیش در شعرهای سنجیده و حکمت‌آمیز خود به نوعی از شعر اندیشه‌ور اما ساده و بی‌ادعا دست می‌یابد. او در شعری به نام «موجودی» با عینیت‌گرایی بی‌رحمانه و تکان‌دهنده‌اش دقیقن به بی‌همه‌چیزی «سال صفر» اشاره می‌کند. اینگه بورگ باخمان با زبان جادویی و غنی‌اش در شعر آلمان صدایی برجسته است. پاول سلان که پدر و مادرش را در کوره‌های آدم‌سوزی از دست داده است با شعر «فوگ مرگ» پرده از فاجعه‌ی دلخراش کوره‌های انسان‌سوزی هیتلری برمی‌دارد. برتولت برشت و گوتفرید بن دو شاعر تاثیرگذار در شعر نیمه‌ی نخست قرن بیستم در آلمان‌اند. برشت در شعر به نهایت سادگی و مردمی‌بودن می‌رسد و بن که گویا از هوادارن فاشیسم بود، به شعر پیچیده و ناب گرایش دارد که چندان پایبند تعهد سیاسی اجتماعی هم نیست. دو چهره‌ی نام‌آشنای شعر معاصر آلمانی، ایرانی‌تبارند؛ سیروس آتابای و سعید میرهادی. آن‌ها در بستر زبان و شعر آلمانی به شکوفایی در خوری رسیده‌اند. شعر آتابای با الهام از روح فرهنگ کهنسال ایرانی، ظرافت و عقل‌گرایی نگاه غربی را باز می‌تاباند. سعید میرهادی نیز بیش از همه بن‌مایه‌های نوستالژیک عاشقانه و مسائل سیاسی را دستمایه‌ی آثار خود قرار می‌دهد.

عبداللهی در صد سال شعر آلمانی‌زبان تاکید را بر شعر شاعران پنجاه سال اخیر گذاشته است. بسیاری از شاعران این مجموعه برای نخستین بار به خوانندگان ایرانی معرفی می‌شوند و از میان ۳۳ شاعری که معرفی شده‌اند، بسیاری هنوز برای دوستداران شعر آلمانی در ایران ناشناخته‌اند. در کنار نام‌های پرآوازه‌ای چون هرمان هسه، راینر ماریا ریلکه، برتولت برشت، اریش فرید، سیروس آتابای و اینگه بورگ باخمان، شاعرانی چون هورست بینک، یورگن بکر، ایلما راکوزا، میرکو بونه و ریلکه شویرمان نیز معرفی شده‌اند که به احتمال زیاد مخاطب فارسی‌زبان نخستین بار است که نامی از آنان می‌شنود. شعرها به صورت دوزبانه منتشر شده‌اند که بسیار مناسب کارگاه‌های ترجمه‌ و دانشجویان مترجمی زبان آلمانی است. عبداللهی در انتخاب شعرها سعی کرده تا شعرهای کوتاه شاعران را در مجموعه‌اش بگنجاند تا بتواند از هر شاعر چند شعر بیاورد. انتخاب شعرها از آن‌جا که مترجم خود شاعری باتجربه در زبان فارسی است، بی‌ارتباط به سلیقه‌ی شعری خود او نیست و می‌توان در نگاهی کلی بین تمامی شعرها این وحدت دیدگاه را احساس کرد.

علی عبداللهی شاعر و مترجم ادبی متولد ۱۳۴۷ در بیرجند است. از او تا کنون شش مجموعه شعر بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۶ منتشر شده است که می‌توان از آن میان به «هی راه می‌روم در تاریکی»، «این است که نمی‌آید»، «درود بر نهنگ»، و «بادها شناسنامه‌ی مرا بردند» اشاره کرد. با این وجود شهرت عبداللهی بیش‌تر به خاطر ترجمه‌های گوناگون او از زبان آلمانی است. از ترجمه‌ی آثار نیچه گرفته تا ترجمه‌ی شعرهای اریش فرید و داستان‌های هاینریش بل و فرانتس کافکا را می‌توان در کارنامه‌ی او پیدا کرد. «آواره و سایه‌اش» و «سپیده‌دمان» از نیچه، «آمریکا» فرانتس کافکا، «قورباغه‌ها جدی‌جدی می‌میرند» گزیده‌ی شعر آلمانی، «هرگز مگو هرگز» گزیده‌ی شعرهای برتولت برشت و «هنر رفتار با زنان» نوشته‌ی آرتور شوپنهاور از مهم‌ترین ترجمه‌های اوست.

دو شعر از «ماشا کال کو» (۱۹۰۷-۱۹۷۵) را از کتاب «صد سال شعر آلمانی‌زبان» می‌خوانید:

«گوشه‌نشین»

به سمت او سنگ پرتاب می‌کردند

او اما در اوج درد لبخند می‌زد

فقط می‌خواست باشد، نه جلوه کند

کسی ته دلش را ندید

هیچ‌کس گریستنش را نشنید

به دل صحرا زد

در قفایش سنگ پرت می‌کردند

او از همان سنگ‌ها برای خودش خانه‌ای ساخت.

«هیچ است»

فرزانه می‌گوید

تا می‌توانی به دستش آوری

با باد در نفست خواهد وزید

آرام و بی‌خبر

فرزانه می‌گوید

هیچ است.