شرح جامع جامع‌الالحان عبدالقادر مراغی منتشر شد

به گزارش خبرنگار مهر، عبدالقادر بن غیبی الحافظ المراغی به احتمال زیاد در بین سالهای ۸ ـ ۷۵۷ ق. در مراغه به دنیا آمد. مراغی نام خود را در کتابهای مقاصد الالحان و جامع الالحان، عبدالقادر بن غیبی الحافظ مراغی ذکر کرده است، اما نام و لقب او در منابع گوناگون به صورتهای مختلفی ذکر شده است. از جمله از وی با نامهای نظام الدین، کمال الدین، ابن غیبی و عبدالقادر گوینده نیز یاد برده شده است.

شاید بتوان گفت جامع الالحان مهمترین اثر مراغی باشد. این کتاب دائرة المعارفی از قواعد و اصول موسیقی است که در یک مقدمه، دوازده باب و یک خاتمه گردآوری شده است. مقدمه جامع الالحان دارای پنج فصل است که در آن مراغی به تعریف موسیقی، کیفیت حدوث صناعت موسیقی، موضوع موسیقی، مبادی موسیقی و علت غایی فن موسیقی پرداخته است.

در باب اول، مراغی به تعریف صوت، تعریف نغمه و چگونگی تولید آن، چگونگی رسیدن صدای تولید شده به گوش و علت بمی و زیر صدا می پردازد. باب ثانی به بحث درباره تقسیم دستان ها مطابق شیوه ارموی، محاسبه بعد بقیه و تقسیم وتر به نغمات هفده گانه اختصاص داده شده است.

در باب ثالث مراغی درباره ابعاد یا فواصل موسیقایی، نسبتهای عددی آنها و روش محاسبه، اضافه کردن یک فاصله به فاصله دیگر، کم کردن یک فاصله از فاصله دیگر وعواملی که موجب تنافر می شوند می پردازد.

باب چهارم به بحث درباره انواع مختلف ذی الاربع ها(تترا کورد) و ذی الخمس ها(پنتا کورد) و چگونگی ترکیب آنها می پردازد. همچنین در این فصل نحوه به وجود آمدن دایره ها یا ادوار گوناگون مورد بحث آن قرار می گیرد.

باب پنجم چهار فصل دارد. در این چهار فصل مراغی به بررسی شیوه کوک کردن و به دست آوردن نغمه های گوناگون از وترهای مختلف عود می پردازد. در باب ششم مراغی انواع ادوار مشهوره یا دوازده مقام را تحلیل و بررسی می کند.

در فصل دوم این باب طبقات ادوار شرح داده شده است. در فصل سوم و چهارم باب ششم آوازهای شش گانه و شعبات بیست و چهارگانه مورد بررسی قرار گرفته اند. همچنین در این باب نظریات و اعتراضات قطب الدین شیرازی به صفی الدین ارموی مورد نقد قرار گرفته است.

باب هفتم دارای سه فصل است، فصل اول: در اشتباه ابعاد به یکدیگر، فصل دوم در بیان تشارک نغم ادوار با یکدیگر و فصل ثالث در ترتیب اجناس در طبقات ابعاد عظمی و ذکر اعداد آنها.

در باب هشتم که دارای سه فصل است، مراغی اسامی یونانی و عربی نغمه های ملایم را ذکر می کند. همچنین وی به ارتباط میان مقام ها، آوازها و شعبات و وجه تشابه و نزدیکی آنها می پردازد.

در باب نهم، روش های تقسیم در تارهای عکس و مستقیم، انواع کوکهای نامتعارف و قواعد نواختن وترهای سایر و راجع بررسی شده است.

باب دهم به انگشت گذاری های دشوار در عود، تعلیم خوانندگی، مرکب خوانی و سازشناسی اختصاص داده شده است.

بای یازدهم مبحث ایقاع یا ریتم است. این باب دارای چهار فصل است. مراغی در این باب به تعریف ایقاع و ارکان آن می پردازد. وی دورهای ایقاعی که در گذشته و زمان او به کار رفته می رفته را برشمرد و تشریح کرده است. در پایان این باب وی به شرح ادوار ایقاعی که خود او ساخته است می پردازد.

در باب دوازدهم موضوعانی مانند تأثیر نغمه ها و ادوار گوناگون بر حالا روحی و عاطفی انسان، اصابع سته و طریقه یا مدهای دستانی، انواع فرم های موسیقایی وماجرای سی نوبت مرتب که مراغی در ماه رمضان در دربار تبریز ساخته بود مورد بررسی قرار گرفته است.

خاتمه جامع الالحان دارای شش فصل است: مراغی در این خاتمه به موضوعات متعددی می پردازد. یکی از این موضوعات آداب اجرای موسیقی توسط اجراکنندکان است. مناسبت خوانی و اینکه در هر مجلس چه موسیقی، آواز و اشعاری باید انتخاب شود از دیگر موضوعات خاتمه جامع الالحان است.

در مقدمه علی‌اکبر صفی‌پور، مدیرعامل بنیاد رودکی آمده است: کتاب جامع الالحان عبدالقادر مراغه ای، یکی از مهمترین آثار موسیقیدان بزرگ و نامدار ایرانی است که در قرن هشتم می زیست. شاید بتوان عبدالقادر مراغی را آخرین موسیقیدان بزرگ تمدن ایرانی ـ اسلامی در فاصله بین قرن سوم تا هشتم هجری قمری دانست؛ دوره ای که در آن جهان اسلام به ویژه ایران در تمامی زمینه های علمی و فرهنگی به شکوه و عظمت بی نظیری دست یافت.

در حوزه موسیقی، سنت موسیقایی غالب در سرزمین های اسلامی از ترکیب چند سنت اصلی و سایر حوزه ها، از جمله فلسفه، ریاضیات، پزشکی، جغرافی و ... از دیگران بیشتر بود. فارابی به عنوان یکی از یکی از بزرگترین فیلسوفان جهان اسلام، در حوزه موسیقیایی عملی و نظری نیز یکی از قله های اصلی این سنت موسیقایی غنی بود. او با ترکیب نظریات موسیقایی یونان باستان با اصول نظری و عملی موسیقی ایرانی و عربی، پایه گذار جریان علمی ـ عملی بزرگی در موسیقی گردید که پس از وی توسط نظریه پردازان بزرگی چون ابن سینا، صفی الدین ارموی و مبارک شاه بخاری، قطب الدین شیرازی و عبدالقادر مراغی بسط و گسترش یافت. بنابراین عبدالقادر مراغی را می توان آخرین حلقه در سلسله موسیقیدان بزرگی دانست که طی پنج قرن، اصول نظری و عملی موسیقی را نه در ایران بلکه در تمامی سرزمین های اسلامی تدوین، تشریح و گسترش دادند. شاید بتوان اهمیت عبدالقادر مراغی و مهمترین اثر وی، یعنی جامع الالحان را نیز همین امر دانست. در حقیقت جامع الالحان مراغی چکیده نظریه و تجربه تمامی موسیقیدانان پیش از عبدالقادر است.

اهمیت مطالعه و پژوهش پیرامون چنین اثر سترگ و پربار نه تنها از لحاظ تاریخی دارای اهمیت است، بلکه برای شناخت و درک فرهنگ موسیقایی معاصر ایران و سرزمین های مجاور نیز بسیار ضروری است.