نقد احترام عمودی؛ وقتی صفت ولی‌نعمتی از پابرهنگان پس گرفته شد

خبرگزاری مهر – محمد آسیابانی

در نظریه‌های اخلاقی معاصر از دو نوع احترام به نام‌های «احترام عمودی» و «احترام افقی» یاد شده است. «احترام عمودی» احترام در معنای سنتی آن است. در این نوع احترام فاصله‌ای عمودی که از پایگاه‌های اجتماعی نتیجه می‌شود، وجود داشت. این فاصله عمودی زاینده احترام نبود بلکه تاکید بر فاصله‌های نتیجه شده از پایگاه اجتماعی این نوع از احترام را می‌ساخت. این احترام عمومی هرمی شکل بود و به باور نظریه‌ پردازان بویژه نویسنده کتاب «پاردایم کثرت‌گرا» قدمتی به اندازه قرن‌ها تاریخ بشریت داشت.

در نظریه‌های اخلاقی معاصر از دو نوع احترام به نام‌های «احترام عمودی» و «احترام افقی» یاد شده است. «احترام عمودی» احترام در معنای سنتی آن است. در این نوع احترام فاصله‌ای عمودی که از پایگاه‌های اجتماعی نتیجه می‌شود، وجود داشت.با پیدایش طبقه متوسط شهری ساختار احترام عمودی مورد اعتراض و حمله قرار گرفت. در این میان نوعی از «احترام» بوجود آمد که از آن تعبیر به «احترام افقی» شد. در این نظریه اخلاقی، مبنای احترام فاصله‌ای است که نه در طبقات بلکه در تمایزهای هر فرد از دیگری وجود دارد. این نوع از احترام به کثرت‌گرایی و احترام به کثرت‌ها می‌انجامد.

ساختار احترام عمودی توسط مصلحان اجتماعی در قرن بیستم نیز به چالش کشیده شد. امام خمینی (ره) نیز در روند مبارزات خود بر علیه نظام شاهنشاهی با تاکید ویژه بر مفهوم «مستضعفان» که منبعث از کلام الله مجید بود، به مبارزه با ساختار احترام عمودی برخاست. مبارزه با این ساختار در اصل پیکار با نظام نئولیبرالیسم محافظه کار بود که بر ساختار عمودی احترام ِ مبتنی بر نظم طبقاتی تاکید داشت.

تئوریزه کردن صف آرایی مستکبران در مقابل مستضعفان، تقابل عدل و ظلم و رویارویی محرومان و چپاولگران، از اقدامات مهم امام خمینی (ره) در مبارزات قلمی خود بود. معمار انقلاب اسلامی ایران که دستیابی به حکومت را تنها روش بسط و ترویج عدالت اسلامی می‌دانست، پس از پیروزی انقلاب بارها خطاب به مسئولان در ضرورت توجه و رسیدگی به مستضعفان تاکید کرد. اهمیت این کار تا جایی رسید که امام (ره) خدمت به محرومان و مستضعفان را بالاترین عبادت خواند: «گمان نمی‏کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.» (رجوع کنید به جلد بیستم صحیفه امام)

با پیدایش طبقه متوسط شهری ساختار احترام عمودی مورد اعتراض و حمله قرار گرفت. در این میان نوعی از «احترام» بوجود آمد که از آن تعبیر به «احترام افقی» شد. در این نظریه اخلاقی، مبنای احترام فاصله‌ای است که نه در طبقات بلکه در تمایزهای هر فرد از دیگری وجود دارد. این نوع از احترام به کثرت‌گرایی و احترام به کثرت‌ها می‌انجامد.این روش امام تاکید بر پارادایمی کثرت‌گرا بود که احترامی افقی را ترویج می‌کرد. بر اساس همین تاکید نیز در ابتدای انقلاب عامه مردم و محرومان ولی‌نعمتان انقلاب و مسئولان خوانده شدند. شعارهای کاندیداهای نهادهای انتخاباتی نیز از ابتدای انقلاب حول محور «تشنگی خدمت» به جای «شیفتگی قدرت» دور می‌زد. تشنگی خدمت، پاسخگویی مسئولان حکومتی را نیز در پی داشت و مردم در نشریات آن دوران شاهد پاسخگویی مسئولان و همچنین صفحاتی به نام «انتقاد از خود» بودند. این صفحات روزنامه‌های آن دوران اکنون در صفحات فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی میان مردم دست به دست می‌شود.

پس از ترورهای ابتدای انقلاب که در طی آن شخصیت‌های مهمی از اصحاب و شاگردان امام شهید شده و همچنین با آغاز جنگ تحمیلی، به دلایلی موجه این ساختار احترام افقی به فراموشی سپرده شد. پس از جنگ اما این ساختار به جایگاه سابق خود برنگشت و شاید مهم‌ترین دلیل آن روی آوردن دولت سازندگی به نهادهای اقتصادی جهانی باشد. نهادهایی که در دل نظام نئولیبرالیسم قرار داشته و احترام عمودی را ترویج می‌کردند.

ساختار احترام عمودی پس از جنگ به شدت بیشتری پی گرفته شد. این ساختار نوعی از محافظه کاری را پیش آورد که تا به امروز ادامه پیدا کرده است. احترام افقی و کثرت‌گرایی دیگر در میان مسئولان (با تعجب بسیار مسئولان نهادهای انتخابی که در از طریق دموکراسی و رای مردم به قدرت می‌رسیدند) به فراموشی سپرده شد. این روند باعث شد تا نهاد دموکراسی در ایران، به دلیل ضعف افراد نسبت به شعارهای انقلاب، به ورطه نوعی از دیکتاتوری بیفتد.

در این شرایط اما آگاهی مردم ایران بیش از پیش شده بود. پیشرفت صنایع انفورماتیک و بالطبع آزاد شدن گردش اطلاعاتی باعث شد تا ایرانیان از نزدیک در جریان تحولات و پیشرفت‌های جهانی در عرصه‌های مختلف قرار بگیرند. گسترش نظام آکادمیک و تعدد دانشگاه‌ها نیز باعث شد تا بسیاری از مردم، تجربه تحصیلات آکادمیک و اخذ مدرک دانشگاهی را داشته باشند و بالطبع انتظار نوعی از احترام را می‌کشیدند.

ساختار احترام عمودی توسط مصلحان اجتماعی در قرن بیستم نیز به چالش کشیده شد. امام خمینی (ره) نیز در روند مبارزات خود بر علیه نظام شاهنشاهی با تاکید ویژه بر مفهوم «مستضعفان» که منبعث از کلام الله مجید بود، به مبارزه با ساختار احترام عمودی برخاست.در این میان مسابقه مصرف خاصی که در میان طبقه نوظهور آقازاده‌ها آغاز شد، باعث شد که عامه مردم نیز برای خریداری «احترام افقی» به این مصرف گرایی روی بیاورند. تامین هزینه‌های این سبک زندگی نیز محافظه کاری را در میان مردم رواج داد. همه این مسائل در کنار هم یک نتیجه عمده را به بار آورد: تغییر آرام پارادایم کثرت گرای تبلیغ و ترویج شده از طرف بنیانگذار انقلاب به ساختاری «دیگری» ستیز. در این میان دیگر صفت ولی‌نعمتی از محرومان جامعه گرفته شد و اتفاقا این بازپس گیری از طرف نهادهای انتخابی صورت گرفت. اکنون هم اگر کوچکترین رسیدگی به مردم مناطق محروم می‌شود اتفاقا از طرف نهادهایی است که مدیرانش انتصابی هستند. بهترین مثال در این موضوع ارتباط سراسر عاطفی اهالی بلوچ استان سیستان و بلوچستان با سردار شهید نورعلی شوشتری است.

رواج و گسترش شبکه‌های اجتماعی در ایران با تمام معایبی که دارد، مدلی از دموکراسی به معنای صحیح کلمه برای حاضران در این شبکه‌ها پیش آورد. حضور مسئولان نظام ــ بویژه مسئولانی که با رای مستقیم مردم انتخاب شده‌اند ــ در این شبکه‌ها باعث شد تا آنها مواجهه‌ای مستقیم با مردم داشته و مردم بتوانند از آنها پاسخی برای عملکردشان داشته باشند. در تعاریف جدید از دموکراسی بر نظارت مردم بر مسئولان پس از انتخابات‌ها شرط شده است.

اصول دموکراسی ایجاب می‌کرد که تصمیم‌گیری‌های کلان دولتی بویژه در «شرایط خاص» با مردم در میان گذاشته شود. وابستگی اقتصاد ایران به نفت نیز ضرورت دموکراتیزه کردن تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را یادآور می‌شود. در کلام رهبری انقلاب و نظام جمهوری اسلامی نیز بارها بر شفافیت و پرهیز از «دیگری» دانستن مردم تاکید شده است. با این اوصاف اما ترویج با مشت آهنین احترام عمودی از سوی ساختارهایی که مسئولانش از طریق دموکراسی و رای مردم انتخاب می‌شوند، روند «احترام افقی» در جامعه فعلی را با مشکل مواجه کرده است.

نماینده‌ای از مجلس طی حرکتی ابهام برانگیز و خارج از ساختاری قانونی به گمرک می‌رود. هدف او از این بازدید از گمرک معلوم نیست و خود او نیز هیچگاه به توضیح آن برای ولی‌نعمتانش اقدام نکرد. او با مقاومت یکی از کارکنان گمرک مواجه شد و فیلم برخورد او نیز به شبکه‌های اجتماعی راه پیدا کرد. عکس‌العمل او در مواجهه با این جریان جالب توجه بود.

او به سایر نمایندگان هشدار داد که اگر با پخش کننده فیلم و آن کارمند گمرک برخورد نکنید، مشابه این کار گریبان شما را نیز در آینده خواهد گرفت. این نماینده در درون ساختاری است که خود احترام عمودی را ترویج می‌کند. به عبارتی عنوان نمایندگی مجلس واجد نوعی احترام در یک ساختار هرمی است و راس این هرم رابطه احترام‌آمیز دو طرفه با «دیگری» (حاضران در زیر هرم) ندارد. به همین دلیل است که بسیاری دیگر از نمایندگان مجلس نه به کنش‌های خود که به بارها به زیرسوال رفتن جایگاه مجلس اعتراض کرده‌اند.

اگر ساختار «احترام افقی» در جامعه رواج پیدا کند، مسئولان ملزم به پاسخگویی به مردم می‌شوند و تا زمانی هم که رواج پیدا نکند، پاسخگویی‌های مسئولان نمایشی است. اکنون نیز مسئولان و دارندگان مناصب انتخابی با رای مردم بدل به جامعه‌ای از نمایش شده‌اند. ریاست جمهوری فعلی در زمان فعالیت‌های انتخاباتی دور نخست ریاست جمهوری خود با انتقاد از رییس دولت‌های نهم و دهم بارها بیان کرد که نباید بی‌کفایتی خود را به گردن آمریکا انداخت. اکنون خود او با شدت و حدت هرچه تمامتر اعلام می‌کند که تمام مشکلات کشور ما تقصیر آمریکاست.

البته نقد این سخنان رییس جمهور، دلیلی بر نفی تلاش‌های آمریکا برای ضربه زدن به نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران نیست، اما قطعا این کار را که در شرایط شروع تحریم‌های دوباره، ارز به بهای دولتی در اختیار عده‌ای خاص گذاشته شده و این رانت باعث فسادی عظیم شود، آمریکا و ترامپ انجام نداده‌اند. جالب اینجاست که در سخنان مسئولان در رسانه‌ها هیچ اشاره‌ای به این تصمیم‌گیری‌های اقتصادی ضددموکراسی نشده و خودشان صرفا از روند فعلی انتقاد می‌کنند. پاسخگویی آنها در شبکه‌های اجتماعی نیز به تمسخر مردم عادی کشیده شده است.

اکنون که در چهارمین دهه انقلاب قرار داریم، لزوم توجه بیش از پیش به آرمان‌ها و شعارهای انقلاب سال ۵۷ حس می‌شود. احیای دوباره ساختار احترام افقی، نیاز جامعه امروز است. این ساختار قطعا به ترویج عدالت خواهد انجامید.