عوارض بی‌توجهی به فرونشست/تخریب سیستم های آبیاری وشریان های حیاتی

مسعود شفیعی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه پدیده فرونشست ناشی از تغییرات ارتفاعی در سطح پوسته زمین است، اظهار داشت: این پدیده لزوما علائم ظاهری ندارد، اما گاهی به شکل شکاف‌های عمیق در سطح زمین و فروریزش خود را نشان می‌دهد و از سویی دیگر موجب می‌شود ابنیه و ساختمان‌ها دچار شکست و یا تَرَک شوند.

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور تأکید کرد: در مناطق متأثر از فرونشست باید متناسب با پهنه بندی فرونشست ها، زیرساخت های حیاتی کشور را طراحی کرد و توسعه داد و قبل از ایجاد و توسعه هرگونه زیرساخت، استقرار جمعیت و طراحی شریان‌های حیاتی، مطالعات فرونشست را به‌عنوان یکی از تحقیقات ضروری و اولیه انجام داد تا با اقدامات خود، میزان فرونشست را تشدید نکنیم.

وی با بیان اینکه فرونشست و شکاف های زمین که به آهستگی و به تدریج گسترش می‌یابند، شاید همان تاثیر خطرهای ناگهانی و فاجعه بار مانند سیل و زلزله را نداشته باشد، تصریح کرد: ممکن است میزان تخریب در منطقه در حال فرونشست به میزان گسترده مشاهده نشود، حتی آثار سطحی حاصل از آن نیز به‌راحتی قابل تشخیص نباشد، با این وجود به‌طور معمول خسارت‌های ناشی از فرونشست‌ها و شکاف های زمین، ترمیم ناپذیر، پر هزینه و مخرب است.

تصویری از فرونشست در منطقه شهریار_منبع: سازمان نقشه برداری کشور

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور گفت: به عنوان نمونه فرونشست‌ها می‌توانند به تخریب سیستم های آبیاری و خاک‌های حاصلخیز کشاورزی (با پایین آوردن تخلخل آنها) بیانجامند. خسارت به چاه ها در منطقه‌های فرونشست روستایی و شهری متداول است، این مساله موجب خرابی چاه‌ها می‌شود به‌نحوی که در ظاهر لوله چاه که از سطح زمین بالا آمده دیده می‌شود، در حالی که لوله ثابت بوده و این سطح زمین است که پایین رفته است.

شفیعی ادامه داد: مناطق شهری به دلیل تراکم جمعیت، ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی به‌طور ویژه آسیب پذیرتر هستند. این پدیده می‌تواند به خیابان ها، پل‌ها و بزرگراه ها آسیب زده، خطوط آبرسانی، گاز و فاضلاب را مختل کرده، به پی ساختمان ها آسیب رسانده و موجب ترک در آن ها شود.

وی گفت: در این حالت سازه‌هایی که وسعت زیادتر و ارتفاع بیشتری دارند، آسیب پذیرترند. به عنوان نمونه خطوط راه‌آهن، سدهای خاکی، تصفیه‌خانه‌ها و کانال ها از آسیب‌پذیری زیادتری برخوردار هستند. به طور کلی هر سازه‌ای که در مسیر شکل گیری شکاف یا فروچاله واقع شده باشد، در معرض آسیب بیشتری قرار دارد.

تصویری از فرونشست در منطقه ورامین_منبع: سازمان نقشه برداری کشور

معاون سازمان برنامه و بودجه کشور افزود: پدیده فرونشست با ایجاد تغییر در وضعیت توپوگرافی زمین می‌تواند سبب بروز تغییرات چشمگیری در هیدرولوژی منطقه شود. به عنوان مثال در این مناطق ممکن است‌ سیلاب‌های عظیم و مخربی به‌وقوع بپیوندد در حالی که قبل از ایجاد فرونشست هیچ سابقه‌ای از سیلاب وجود نداشته‌است.

وی ادامه داد: از سوی دیگر این پدیده می‌تواند با ایجاد تغییر در وضعیت «زمین‌آب‌شناختی منطقه» از قبیل جهت و سرعت جریان آب زیرزمینی، بیلان آب زیر زمینی و غیره نتیجه‌های ناهنجار بیشتری در پی داشته باشد.

تصویری از فرونشست در ابنیه روستای دیندارلو از توابع شهرستان فسا_منبع: سازمان نقشه بردرای کشور

شفیعی در ادامه با بیان اینکه وجود نقاط مبنای ارتفاعی در فواصل مشخص در سراسر پهنه سرزمین، یکی از نیازهای اولیه برای پایش تغییرات هندسی پوسته زمین در کشورهاست که این مهم در بیشتر نقاط جهان توسط سازمان‌های ملی نقشه‌برداری به انجام می‌رسد، گفت: وجود این شبکه نقاط - که ارتفاع آن‌ها نسبت به سطح متوسط دریاها در مقطع زمانی معینی اندازه‌گیری شده است- ضمن اینکه در تهیه نقشه‌های توپوگرافی ضرورت دارد -و بدون آن‌ها انجام پروژه‌های عمرانی، احداث راه‌ها، خطوط لوله و...غیر ممکن است- این امکان را به‌وجود می‌آورد که با تکرار اندازه‌گیری‌ها در فواصل زمانی تعریف شده، به تغییر احتمالی ارتفاع ناشی از عوامل مختلف، از جمله حرکات تکتونیکی پوسته زمین و یا تغییر چگالی در لایه‌های پایین‌تر پوسته پی‌ببریم.

طول شبکه ترازیابی به ۸۴ هزار کیلومتر می رسد

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور اظهار داشت: ایجاد شبکه نقاط مبنای ارتفاعی کشور که از طریق عملیات ترازیابی انجام می‌شود، نخستین بار در دهه ۳۰ شمسی در چارچوب طرح شبکه ترازیابی سراسری کشور، با نظارت کارشناسان آمریکایی در ایران به مرحله اجرا درآمد، اما باتوجه به تجهیزات محدود آن زمان، نبود راه‏ های ارتباطی مناسب و کوتاهی در حفظ و نگهداری علائم ارتفاعی، تنها تعداد بسیار کمی از نقاط این شبکه باقی ماندند. همچنین به‌دلیل برخی ناهماهنگی‌ها در روش تعیین اختلاف ارتفاع، ارتفاع این نقاط اعتبار زیادی نداشتند، لذا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همگام با دیگر طرح‏ های بنیادی، ضرورت اجرای طرح جدید شبکه ترازیابی درجه یک توسط کارشناسان داخلی، مورد توجه مسئولان کشور قرارگرفت و سازمان‌ نقشه‌برداری ‌کشور اجرای ‌این طرح بزرگ را برعهده گرفت.

وی افزود: در اواخر سال ۱۳۵۸، اولین گروه ترازیابی دقیق با دستورالعمل جدید، کار ترازیابی را شروع کرده و تا پایان سال ۱۳۶۰ حدود ۱۸۰۰ کیلومتر ترازیابی در سطح کشور انجام گرفت. در سال ۱۳۶۰ مسیرهای قطعی ترازیابی دقیق طراحی شد و در این سری از مشاهدات حجم عملیات ترازیابی صورت گرفته در کل کشور، برای ترایابی درجه یک، متجاوز از ۳۳۵۰۰ کیلومتر بود.

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور یادآور شد: پس از اتمام مشاهدات ترازیابی شبکه درجه یک در سال ۱۳۷۶ و برای تعیین ارتفاع نهایی شبکه ترازیابی، از بین ایستگاه های اندازه‌گیری تراز آب ایجاد شده در بنادر چابهار، شهیدرجایی، بوشهر، کنگان و اسکله ‌امام ‌حسن(ع)، ایستگاه واقع در اسکله شهیدرجایی بندرعباس انتخاب شد و با انتقال ارتفاع از ایستگاه های جزر و مدسنجی به ایستگاه DN-G۱۰۰۱ از شبکه ترایابی دقیق درجه یک کشور، این ایستگاه درجه یک عملا به‌عنوان مبنای نهایی شبکه ارتفاعی کشور درنظر گرفته شد.

شفیعی با اشاره به وضعیت فعلی شبکه ترازیابی کشور گفت: در حال حاضر ایستگاه‌های این شبکه بر اساس نیاز و دقت مورد نظر و اهداف آن، به سه نوع درجه یک، دو و سه تقسیم بندی شده اند، و این ایستگاه‌ها براساس دستورالعمل‌های خاص خود ایجاد و اندازه گیری شده‌اند. طول مسیر شبکه درجه ۱ و ۲ و ۳ سراسری به بیش از ۸۴۰۰۰ کیلومتر می رسد.

وی افزود: طول شبکه ترازیابی درجه یک کشور که فاصله نقاط در آن بین ۵.۱ تا ۵.۲ کیلومتر و در بیش از ۲۴۶ مسیر (عمدتا در امتداد راه های اصلی) طراحی شده‌است، حدود ۳۳۵۰۰ کیلومتر، طول شبکه ترازیابی درجه دو کشور که فاصله نقاط در آن بین ۵.۲ تا ۴ کیلومتر و در بیش از ۲۶۰۰۰ کیلومتر در مسیر جاده‌ها طراحی شده و ۸۴۰۰ ایستگاه ترازیابی را دربرمی‌گیرد و طول شبکه ترازیابی درجه سه کشور که فاصله نقاط در آن بین ۳ تا ۵ کیلومتر، در بیش از ۸۲۰ مسیر طراحی شده‌ و ۸۲۰۰ ایستگاه ترازیابی را دربرمی‌گیرد، حدود ۲۵۰۰۰ کیلومتر است.

این مقام مسؤول اظهار داشت: مشاهدات سری دوم این شبکه، به منظور بررسی جابجایی ‏های ارتفاعی پوسته زمین (ژئودینامیک) و تعیین ارتفاع نقاطی که به‌دلایل مختلف پس از اندازه‌گیری سری اول از بین رفته‌بودند و مجددا بازسازی می‌شدند از سال ۱۳۷۹ تا پایان سال ۱۳۸۸ شامل توسعه، تکمیل شبکه و نیز اندازه‌گیری مجدد تعداد زیادی از ایستگاه ها انجام شد.

شفیعی در ادامه گفت: اهمیت این شبکه از زمانی بیشتر نمود پیدا کرد که وقتی از اوایل دهه ۸۰، نقاط ارتفاعی قبلی مجدداً اندازه‌گیری شدند، در برخی مناطق کاهش ارتفاعی قابل توجهی در فاصله دو اندازه‌گیری مشاهده شد و اینجا بود، که برای نخستین بار به‌صورت کاملا مستند و علمی وقوع پدیده فرونشست در ایران علنی شد.

وی با بیان اینکه بعضاً گفته می‌شود که نخستین گزارشات فرونشست در ایران مربوط به دهه ۴۰ شمسی است، اظهار داشت: با توجه به اینکه اساساً در آن زمان شبکه ارتفاعی قابل اتکایی در کشور وجود نداشته است، این مطلب را نمی‌توان چندان معتبر دانست. به‌نظر می‌رسد گاهی کاهش سطح ارتفاع آب های زیرزمینی با فرونشست یکسان گرفته می‌شود، در حالی که لزوما اینگونه نیست. دقیق‌ترین روش برای بررسی وقوع یا عدم وقوع فرونشست و میزان آن، اندازه‌گیری تغییرات ارتفاعی در سطح پوسته زمین است که این امکان صرفا با دانش، فناوری ها و تجهیزات حوزه مهندسی نقشه‌برداری فراهم می‌شود.