قیام 29 بهمن تبریز؛ نماد هویت طلبی دینی

تبریز-ایرنا- قیام تاریخی 29 بهمن سال 1356 مردم تبریز از ابعاد و زوایای مختلفی قابل بررسی است، اما ویژگی اصلی آن، هویت طلبی دینی قیام کنندگان به زعامت آیت الله قاضی طباطبائی است.

به گزارش ایرنا، تاریخ پرفراز و نشیب آذربایجان در طول قرن­ های متمادی و نقس تاثیرگذار آن در عرصه های سیاسی، اقتصادی، تجاری و فرهنگی ایران که همواره این خطه را به منطقه تحول خواهی، تجدد طلبی و هویت طلبی اسلامی تبدیل کرده است، باعث شد تا در دوران خفقان پهلوی نیز این برجستگی با سرعت بیشتری در آذربایجان و تبریز پیگیری شود.
بر همین اساس نپذیرفتن یوغ استبداد و استعمار از جمله ویژگی های بارز مردان این خطه از سرزمین ایران است که با هدایت نهاد مرجعیت و روحانیت وقت باعث قیام علیه رژیم شاه در برهه ای از زمان شد که این رژیم آشیوب های جسته و گریخته و تظاهرات پراکنده در کشور را بسیار ناچیز می دانست و چندان اعتنایی به آن نمی کرد.
برگزاری مراسم چهلم شهدای شهر قم در تبریز در 29 بهمن 1356 شمسی، در عین ناباوری به یکی از قیام های خونین مردمی علیه رژیم شاه بدل و تنها پس از یک سال زمینه ساز سقوط رژیم 2500 ساله شاهنشاهی در ایران شد.
بدون تردید قیام 29 بهمن ماه سال 1356 مردم تبریز یکی از نقاط عطف انقلاب اسلامی محسوب می‌ شود که در منابع گوناگون تاریخی و پژوهشی نیز به عنوان یکی از ریشه‌های اساسی انقلاب اسلامی ایران ذکر شده است.
وقوع این قیام تاریخی باعث شکل گیری سنت 'چهلم‌ها ' در کشور شد و قیام های مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، کازرونی‌ها و در نهایت همه ایران علیه رژیم پهلوی به پا خاستند.
کارشناسان سیاسی و اجتماعی معتقدند، این قیام تاریخی ماهیتی کاملا' اسلامی و مذهبی داشت، زیرا خاستگاه آن مسجد بود و دیدگاهش را از مراجع و علما وام گرفته بود.
نماینده مردم آذربایجان شرقی در مجلس خبرگان رهبری از قیام تاریخی 29 بهمن مردم تبریز به عنوان نماد و مشخصه مهم هویت و فرهنگ ایرانی و اسلامی مردم آذربایجان در دفاع از کیان دینی و هویت ملی یاد کرد و گفت: آذربایجان و تبریز همواره در طول تاریخ با ویژگی های اسلامی و شیعی شناخته شده و این ویژگی در جریان مبازرات ضد استعماری و ضد استکباری انقلاب اسلامی به وضوح دیده شد که قیام 29 بهمن نمونه ای از این خصیصه منحصر به فرد است.
آیت الله محمدتقی پورمحمدی با اشاره به تاج گذاری شاه اسماعیل صفوی در تبریز به عنوان نخستین حکومت شیعی در جهان، این مهم را نشان دهنده جایگاه والای آذربایجان در جهان تشیع دانست و اظهار داشت: در همین دوره جنگ چالدران بین ایران و حکومت عثمانی درگرفت که طی آن مردان و زنان آذربایجانی برای دفاع از ایران مقابل متجاوزان عثمانی ایستادگی کردند و به شهادت رسیدند.
وی اضافه کرد: بر اساس اسناد جنگ چالدران، بسیاری از زنان آذربایجانی برای دفاع از هویت ایرانی و شیعی خود با لباس جنگ مردانه وارد جنگ شده و به شهادت رسیدند و این واقعیت ها زمانی آشکار شد که ارتش عثمانی اجساد این شهدا را جمع آوری می کرد.
آیت الله پورمحمدی، نقش بی بدیل آذربایجان و تبریز در رویدادهای مختلف سیاسی و اجتماعی ایران، نقش آفرینی در جریان نهضت تنباکو، نهضت مشروطه، مقابله با متجاوزان انگلیسی در جنوب کشور و نقش علمای شیعه آذربایجان در این اتفاقات را نمونه ای برجسته از این نقش آفرینی ها بیان کرد.
وی نقش علمای دینی و اعتقادات شیعی مردم آذربایجان در شکست حکومت فرقه دموکرات در این خطه را مورد اشاره قرار داد و گفت: پیشه وری نیز که رهبری این حکومت را بر عهده داشت اذعان کرد که با اعتقادات عمیق مذهبی مردم آذربایجان نمی توان نسبت به پیاده سازی ایده های لنین و استالین در این منطقه اقدام کرد.
امام جمعه مراغه با بیان اینکه از همان آغاز مبارزه امام خمینی (ره) تحرکات ضدسلطنتی نیز در آذربایجان شروع شد، ادامه داد: به واقع اگر قیام تاریخی 29 بهمن تبریز نبود، قیام خونین مردم قم در 19 دی به دست فراموشی سپرده می شد و رژیم ستمشاهی خیلی راحت آن را سرپوش می گذاشت.
آیت الله پورمحمدی ادامه داد: این قیام به واقع ستون فقرات رژیم پهلوی را شکست، چون رژیم و شخص شاه هرگز فکر نمی کردند مردم این شهر چنین علیه حکومت وی برآشوبند.
وی مردم آذربایجان را ولایتمدار و مطیع امر ولایت خواند و افزود: همچنان که مردم این خطه مطیع فرمان امام خمینی (ره) بودند، امروز نیز همچون گذشته مطیع فرامین رهبری هستند و هرگز از آرمان های امام، انقلاب و شهدا عدول نخواهند کرد.
یکی از مبارزان دوران انقلاب نیز که روز 29 بهمن از ابتدا تا انتهای درگیری ها حضور داشت، در گفت وگو با خبرنگار ایرنا با اشاره به شور و شوق آن دوران و چگونگی حضور مردم در مقابل مسجد قزللی، گفت: دقیقا' به یاد دارم که روز 29 بهمن مصادف با روز یکشنبه بود، سه روز قبل من به همراه تعدادی از مبارزان در منزل آیت الله قاضی بودیم که اعلامیه های امام خمینی را آوردند.
'یوسف فغفوری' افزود: مضمون اعلامیه امام و اعلامیه جداگانه علمای دیگر اعلام عزای عمومی به خاطر شهدای قیام مردم قم بود که در توزیع یا عدم توزیع آنها مردد بودیم و حتی خود آقای قاضی اطمینان نداشتند که مردم تبریز نسبت به این اعلامیه ها واکنش نشان دهند.
وی با بیان اینکه اعلامیه ها را همراه با چند نفر دیگر در سطح شهر توزیع کردیم، ادامه داد: روز یکشنبه 29 بهمن سال 1356 بر خلاف انتظار جمیعت انبوهی مقابل مسجد قزللی جمع شده بود و همه منتظر بودند تا درب مسجد باز و داخل شوند، اما در این هنگام سرگرد حق شناس با لحن عجیبی اعلام کرد در این طویله را ببندید!!
فغفوری گفت: بلافاصله با این حرف حق شناس، فضای مقابل مسجد متشنج شد و مردم تا می توانستند این مامور کلانتری را مورد ضرب و جرح قرار دادند اما با کمک سایر نیروها وی فرار کرد و تا مدت ها معلوم نبود کجاست.
وی اضافه کرد: انبوه جمعیت در خیابان های بازار و اطراف آن شروع به زد و خورد با ماموران کردند و به تدریج با آمدن جمعیت از سایر نقاط شهر، کم کم درگیری های به میدان ساعت و سایر خیابان ها کشیده شد و این وضعیت به شدت تا حدود ساعت 14 ظهر ادامه داشت که با جنگ و گریز بین جمعیت تظاهرکننده و ماموران همراه بود.
این مبارز دوران انقلاب که در آن زمان 30 سال داشت، اضافه کرد: در میدان ساعت به دلیل ازدحام جمعیت نیروهای ارتش وارد میدان شده و از مسلسل با شلیک هوائی استفاده شد که در این هنگام وضعیت این منطقه بسیار متسنج تر شد.
فغفوری ادامه داد: همین درگیری ها در برخی نقاط شهر به صورت شدید و در پاره ای از مناطق کمتر تا ساعت 17همچنان ادامه داشت تا با حضور نیروهای ارتش وضعیت به تدریج آرام شد.
یکی دیگر از مبارزان راه انقلاب و از شاهدان عینی وقایع 29 بهمن به ایرنا، گفت: در به وجود آمدن این قیام تاریخی نقش آیت الله قاضی بسیار مهم و تعیین کننده بود تا مردم تبریز برای بزرگداشت چهلم شهدای قم در مسجد قزللی حاضر شوند.
بیوک مقدسی با بیان اینکه صبح 29 بهمن از حدود ساعت 8 تا 9 به تدریج جمعیت مقابل مسجد قزللی تجمع می کردند اما هنوز در مسجد بسته بود و عده ای می خواستند آن را باز کرده و مراسم آغاز شود که جریان توهین حق شناس باعث ایجاد تنش در آن محل و سپس سرایت آن با شدت بیشتر به نقاط دیگر شهر شد.
وی ادامه داد: با ادامه حرکت مردم به نقاط مختلف شهر به تدریج اوضاع به دست تظاهر کنندگان افتاد و مراکز فساد و فحشا، سینماها، مشروب فروشی ها به آتش کشیده شدند که این امر نشان دهنده تعمیق اعتقادات دینی و مذهبی در میان مبارزان آن دوران بود.
مقدسی با بیان اینکه پس از قیام خونین 29 بهمن تبریز اعتراضات و مبارزات ضد ستمشاهی شکل علنی تر به خود گرفت، اظهار کرد: پس از این روز اعلامیه های علما و امام خمینی به شکل علنی تر و وسیع تر در میان مردم توزیع شد.
وی گفت: در این میان دفتر آیت الله قاضی به یکی از کانون های مبارزاتی مردم تبریز علیه رژیم تبدیل شده بود و اعلامیه های امام خمینی از این محل به دست ما می رسید تا در سطح شهر توزیع کنیم.
مسئول ستاد بزرگداشت چهلمین سال انقلاب اسلامی در آذربایجان شرقی نیز با بیان اینکه قیام 29 بهمن مردم تبریز حرکتی توفنده علیه فساد، ظلم و چپاول گری های رژیم پهلوی بود، آن را نشانه ای بارز از لحظه شناسی و دینداری مردم این خطه توصیف کرد.
حجت الاسلام حسین تقی زاده گفت: قیام خونین 29 بهمن مردم مسلمان و غیرتمند تبریز در حمایت و پاسداشت از خون های بنا حق ریخته شده شهدای 19دی مردم قم، حرکتی نو در اعتراض به ظلم و فساد رژیم ستمشاهی وابسته به استکبار جهانی و آمریکای جهانخوار بود و این اقدام به موقع نشان از ولایت مداری و هویت طلبی دینی مردم تبریز به ویژه جوانان غیرتمند این دیار بود.
وی با اشاره به سخنان رهبر انقلاب درباره خیزش انقلابی مردم تبریز در 29بهمن 1356که فرمودند: 'حضور مردم تبریز در 29 بهمن سال 56 شبیه کار امام سجّاد (ع) و زینب کبری بود که نگذاشتند حادثه عاشورا فراموش شود''، ادامه داد: این قیام خونین یکبار دیگر در تاریخ معاصر پیشگامی آذربایجان را در نهضت اسلامی و تبعیت از انقلاب اسلامی و حضرت امام خمینی(ره) ثبت نمود.
به گزارش ایرنا، چند روز قبل از 29 بهمن سال 1356 با صلاحدید آیت الله شهید محمدعلی قاضی طباطبایی تصمیم بر این شد که برای بزرگداشت چهلمین روز شهدای 19 دی ماه سال 56 شهر قم مجلس ختمی در تبریز برگزار شود و به همین مناسب روز جمعه 28 بهمن ماه 1356 اعلامیه ‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزللی در شهر پخش شد که به امضای 11 نفر از علما و روحانیون بزرگ آذربایجان همچون حضرات آیات قاضی طباطبایی، غروی، قزلجه ‌ای و انگجی رسیده بود.
ساعت 9 صبح روز 29 بهمن ماه سال 1356، مردم برای شرکت در مراسم اربعین شهدای قم در مقابل مسجد قزللی تجمع و منتظر شروع مراسم بودند که سرگرد حق شناس، رییس کلانتری 6تبریز، دستور داد درب مسجد را ببندند.
حق شناس، وقتی دوباره به همان محل مراجعه و رفت و آمد مردم را دید، به جایگاه مسجد اهانت کرد که در این زمان مردم تاب تحمل اهانت به مسجد را از دست داده و رفتار و گفتار او را بی‌ جواب نگذاشتند.
در این هنگام نیروهای شهربانی شروع به تیراندازی ‌کردند و 'محمد تجلا' اولین شهیدی بود که در آن روز به­ دست سرگرد حق‌ شناس به شهادت ‌رسید.
به دنبال این جریانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهید تجلایی را بالای دست گرفته و تظاهرات گسترده‌ای را ابتدا در منطقه بازار و سپس در خیابان های اطراف آغاز کردند، به طوری که حرکت مردم به سمت مرکز شهر و پیوستن جوانان پرشور و انقلابی به آنها، با آتش زدن سینماها، مشروب فروشی‌ها، مقر حزب رستاخیز و بانک صادرات که در اختیار بهایی‌ها بود، این قیام گسترده تر شد.
تنها چند دقیقه از این جریان ابتدایی نگذشته بود که تمام شهر تبریز به دست تظاهرکنندگان افتاد و نیروهای شهربانی که فاقد توانایی لازم برای مقابله بودند، راه چاره را تیراندازی مستقیم به مردم دیدند که البته با ادامه ناآرامی ها نیروهای کمکی از ارتش نیز برای جلوگیری از سرایت قیام به نقاط دیگر شهر نیز وارد شهر شدند.
مردم انقلابی که تا ساعات ظهر کنترل شهر را از دست مأموران رژیم خارج کرده بودند، به دستور سپهبد آزموده، استاندار وقت آذربایجان شرقی، ارتش وارد عمل شد و با کامیون‌های پر از سرباز و تانک‌های خود صحنه‌ای خونین در شهر به وجود آورد و ده‌ها نفر را به شهادت رساندند و صدها نفر را زخمی کردند.
در برخی منابع رسمی رژیم ستمشاهی از جمله روزنامه های کیهان و رستاخیز، تعداد شهدا را 6 تا 9 نفر اعلام و بعضی منابع نیز با توجه به ابعاد و وسعت قیام و کشتاری که نیروهای امنیتی و مأموران ساواک به راه انداخته بودند، شمار تلفات این قیام را 560 نفر اعلام کردند.
در این حال اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا در 9 اسفندماه سال 1357 با صدور اعلامیه ای تعداد شهدا و مجروحان قیام تبریز را 400 نفر ذکر کرد.
بیشتر منابع، تعداد مجروحان این قیام تاریخی را 125 نفر ذکر کرده اند؛ البته نباید از نظر دور داشت که بسیاری از مردم به دلیل هراس از اینکه مجروحان شان به دست ساواک بیفتد، از انتقال آنان به بیمارستان خودداری کردند.
تعداد دستگیر شدگان قیام 29 بهمن تبریز نیز بین 504 تا 608 نفر متغییر بوده است.
آمار دقیق شهدای این قیام خونین که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دست آمد، 14 نفر بود که عبارتند از: محرم جبراییلی، سیدحسن جدیری، محمدباقر رنجبرآذرفام، پرویز حسن زاده، بهمن اره چی، حبیب تقی نژاد شتربانی، ضربعلی فتحی، محمد تجلایی، جعفر درگاهی، اصغر علیزاده شیخ احمدلو، قربانعلی شاکری، بالاآقا کشاورزی، سیدفیض صالح الوندی و غلامعلی نجفیان پور.
مردم ولائی و انقلابی تبریز در این روز تعداد 15 جانباز را نیز تقدیم اسلام و انقلاب کردند.
گزارش: سیدیحیی مرتضائی
3038/518