پادشاه گمنام زند و دروازه قجری که دیگر نیست

سیامک صدیقی: شاه طهماسب صفوی در دوران سلطنت خود، به دلیل علاقه مفرطی که به تهران و زیارت آرامگاه شاه عبدالعظیم داشت، دستور داد دور تا دور تهران را حصار بکشند با ۱۱۴ برج به تعداد سوره های قرآن و شش دروازه.

در دوره ناصرالدین شاه به دلیل گسترش شهر تهران، تعداد دروازه ها به عدد ۱۲ رسید و دور تا دور شهر را خندق کشیدند.

این دروازه های ۱۲گانه در دوره پهلوی، به بهانه نوسازی شهر تهران ویران شدند. اما از آن دوران تاریخی پایتخت هنوز نشانه ها و آثاری باقی مانده است که متاسفانه مورد غفلت واقع شده و نسبت به حفظ آن بی توجهی می شود.

دروازه محمدیه، تنها دروازه باقی مانده تهران

دروازه محمدیه یا دروازه نو که تنها دروازه باقی مانده تهران قدیم است، به دستور محمدشاه قاجار ساخته شد. این دروازه که در حدفاصل خیابان خیام، چراغ برق و بازار عباس آباد در جنوب بازار بزرگ تهران قرار دارد، در اواخر عمر محمدشاه قاجار به دست استاد محمدعلی خاش‌پز شیرازی در جنوب محله‌ای معروف به دروازه‌ نو ساخته شد و در سال ۱۳۵۴ به ثبت آثار ملی رسید.

درباره وجه تسمیه این دروازه به محمدیه هم باید گفت که محمد مهدی، پسر منصور عباسی، مدتی در شهر ری ساکن بود و به همین دلیل آن شهر را به نام محمدیه می خواندند. این دروازه چون منتهی به شهر ری بود، به آن دروازه محمدیه می گفتند.

بهزاد یعقوبی تهران پژوه درباره تنها دروازه باقی مانده تهران می گوید: متاسفانه بخش کوچکی از این دروازه باقی مانده است؛ سه مناره فیروزه ای که نمایانگر هویت تاریخی تهران و بازار بزرگ آن است.

وی اضافه می کند: این محله در دوران محمدشاه قاجار محله خلاف تهران به شمار می آمد و پاتوقی بود برای زورگیران و خنزرپنزر فروشان. مراکز فساد هم در اطراف این محله شکل گرفته بود بویژه در خیابان جلیل آباد که مرکز اصلی فساد در تهران به حساب می آمد.

این تهران پژوه ادامه می دهد: در سال ۱۲۶۳ قمری، محمدشاه برای ساماندهی به این قسمت از تهران و خروج بازار عباس آباد از رکود، این پادشان دستور داد تا بازار علاف ها در جنوب سبزه میدان ساخته شود و دروازه محمدیه را بر روی حصار صفوی ایجاد کرد.

حصاری که چند وجب از آن باقی مانده است

اما در اطراف دروازه محمدیه آثار تاریخی دیگری هم باقی مانده است که در دل خود داستان های بسیاری دارد. یکی از این آثار، حاصر صفوی است؛ نخستین حصاری که دور تا دور تهران را در بر گرفت و بعدها به پایگاه مهمی برای آقا محمدخان قاجار بدل شد. همین حصار بود که بارها تهرانی ها توسط لشکر زندیه و قاجار درون آن محاصره شدند و قحطی و وبا آن ها را آزارها داد.

باقی مانده این حصار اکنون در سرای ماشاءالله خان و در پشت بام یک مغازه باقی مانده است؛ میراثی ۵۰۰ساله از تاریخ کهن تهران که مورد بی توجهی جدی قرار دارد.

مختاری کارشناس میراث فرهنگی می گوید: بخش باقیمانده در سرای ماشاءالله خان بازار دروازه نو تهران همان باقیمانده نخستین حصار کشیده شده به دور شهر تهران است که شاه تهماسب صفوی فرمان احداث آن را صادر کرد.

وی می گوید: در سرای ماشاءالله‌خان مغازه‌های کوچک به دور یکدیگر احداث شده‌اند و از دیوارهای گلی آن دوران خبری نیست. هرچه هست دکان‌های کوچک و انبارهایی است که به دور محوطه سرا چیده شده‌اند و با پیمودن چند پله در انتهای آن، درست روی پشت بام ایزوگام شده یک دکان کوچک، تنها بخش از حصار صفوی تهران قابل مشاهده است.

یعقوبی نیز درباره این بازار می گوید: قدیمی ترین حصار طهران از سال٩٦١ در کاروانسرای کلانتر که اکنون سرای ماشالله خان نام دارد، احداث شد.

وی ادامه می دهد: بارها این موضوع میان میراث فرهنگی و شهرداری تهران رفت و برگشت داشته و امیدواریم در شرایط فعلی که تعاملات بیشتری ایجاد شده بتوانیم فکری اساسی درباره این حصار بشود.

این تهران پژوه اضافه می کند: طبق نقشه ١٢٧٥ق در این راسته قراولخانه ای نیز موجود بوده است. البته کاشی سردر دروازه نو نیز که نقش رستم و دیو بوده امروزه در ورزشگاه امجدیه تهران است. البته به گفته ناصر نجمی یک شیر طلایی نیز وجود داشته که به سرقت رفته است.

احمد مسجدجامعی عضو شورای شهر تهران هم در یکی از تهران گردی های خود با اشاره به این حصار گفت: در پشت دروازه محمدیه، حدود ۱۲ وجب از حصار طهماسبی وجود دارد،‌ این تنها بخش باقی‌مانده از حصار طهماسبی است که باید برای شناسایی آن کمک کنیم و با توجه به این‌که در حال حاضر اطلاعات بسیار کمی از حصار طهماسبی داریم و اطلاعات به‌شکل کالبدی در دست نیست،‌ باید هرطور که ممکن است، این دیوار را حفاظت کرد.

او تأکید کرد: برای حفظ این دروازه، نخست باید از تخریب آن جلوگیری شود و با انجام اقدامات باستان‌شناسی، حدود و ثغور آن مشخص شود.

اما متاسفانه تاکنون اقدام خاصی درباره این حصار صورت نگرفته است.

آرامگاه پادشاهی که مهجور مانده است

اما یکی دیگر از جاذبه های محدوده دروازه محمدیه، آرامگاه لطفعلی خان زند است؛ آخرین پادشاه سلسله زندیه که در کرمان دستگیر و در تهران به قتل رسید.

آرامگاه لطفعلی خان زند در جوار آستان مقدس امامزاده زیدبن علی ابن الحسین ابن علی(ع) واقع در بازار تهران قرار دارد.

ورودی آخرین پادشاه زند که به طرزی فجیع توسط آقا محمدخان قاجار شکنجه و در نهایت به قتل رسید، درون اتاقکی کوچک در امامزاده زید قرار داد و در آن همیشه به روی محدود علاقه مندان مطلع از این آرامگاه بسته است.

معرفی این جاذبه ها و تلاش برای هدایت علاقه مندان موضوعی است که میراث فرهنگی درباره آن کوتاهی می کند.

۴۷۴۷