اخلاق حرفه ای، گم‌شده مهندسی!

قانون- حامدمظاهریان/ دانشیارمعماری دانشگاه تهران

اکنون چندسالی می شود که روز پنجم اسفند به یاد خواجه نصیرالدین طوسی، در تقویم ما ایرانیان به عنوان روز «مهندس» نامگذاری شده است.
خواجه نصیرالدین طوسی از بزرگ‌ترین فلاسفه و ریاضی‌دانان و دانشمندان ایرانی است که پس از بزرگانی مانند «فارابی»، «ابوریحان بیرونی»،«ابوعلی سینا» و «رازی» ظهور کرد و دستاوردهای علمی و آرای این دانشمند ایرانی همچنان محل رجوع علم پژوهان است.
مهندسی و دانش ریاضیات هندسی را باید شاخه ای از علم دانست که از قدیم الایام امری واجب برای اهل تفکر و فلاسفه بوده است، چنانکه روایتی وجود دارد که افلاطون بر سردر آکادمی خود نوشته بود:کسی که هندسه نمی داند، وارد نشود!
اما امروزه گاهی احساس می شود که گم گشته دنیای مهندسی، وجود و حضور «اخلاق حرفه ای» است.
موضوعیت امر اخلاقی با آغاز زندگی اجتماعی انسان ها همزاد است. زمانی که انسان زندگی اجتماعی و همسازی با دیگران را در نهاد خود پروراند، لزوم تعدیل رفتار فردی موضوعیت یافت. در واقع پذیرش زندگی جمعی است که همه ما انسان ها را متعهد به تعدیل رفتار کرده است. به سختی می‌توان برای انسانی که در تنهایی محض به سر می برد ساختاری اخلاق گرایانه را طلب یا انتظار داشت.
اگر تعدیل رفتار انسان توسط عوامل بیرونی صورت گیرد، آن را قانون می نامیم و اگر تعدیل رفتار از عوامل درونی روحی و ذهنی انسان نشأت بگیرد، نام اخلاق به خود می گیرد. به بیانی دیگر قانون مجموعه ای از محدودیت های بیرونی است و در نقطه مقابل این عوامل درونی است که ملاک های اخلاقی را می‌سازد. در حقیقت با پذیرش این دو گونه محدودیت‌ها (درونی و بیرونی) است که زندگی اجتماعی امکان پذیر می‌شود. انسان ها به تدریج آموخته اند که با پذیرش این دوگونه محدودیت ها (بیرونی و درونی) و شکل دادن آن ها در قالب توافقاتی نوشته و نانوشته، زندگی اجتماعی و حرفه ای بسامان‌تر خواهد شد.
درمقیاس جهانی نیز حرفه ها هرچه عمق تمدنی بیشتری داشته اند، کدهای اخلاقی در آن جوامع سازمان یافته تر، با تواتر بیشتر، مکتوب شده و با قابلیت سنجش بیشتری یافت می شود. تجربه های شخصی تک تک ما هم موید این نظریه است که هرجا که گروهی از انسان ها (از یک خانواده تا شهر و یک کشور) کدهای اخلاقی بیشتر و رعایت شده تری دارند زندگی اجتماعی بسامان تری نیز دارند. از قدیم‌الایام حرفه‌مندان ایران زمین روی روش ها و دستورالعمل های اخلاقی تفاهم داشته اند که روابط بین حرفه‌مند با حرفه مند و بین ایشان و مردم را تنظیم می‌کرد تا انجام خدمات حرفه ای بسامان تر شود. دستورالعمل های اخلاقی مربوط به معماران، حرفه مندان و هنرمندان وابسته به آن به نام « فتوت نامه بنایان» (که اکنون متنی ناقص از آن موجود است) شناخته می شده که در آن و متناسب با شرایط روزگار تاکید بر رعایت اخلاق فردی مانند ایثار، تواضع، صداقت و وفاداری از طرف حرفه مندان شده است و افراد حرفه خود را ملزم به رعایت آن‌ها می دانسته اند.
جدای از اخلاق فردی که بیشتر بیانگر فضیلت های فردی است، در جهان مدرن با دسته ای دیگر از فضایل روبه‌رو هستیم که نام اخلاق حرفه ای را به خود می گیرد. اخلاق حرفه ای به مجموع باورها، پرهیزها، اعمال و توافقاتی گفته می‌شود که اعضای یک حرفه در برخورد با حرفه‌مند دیگر یا با مردم درباره رعایت آن ها اتفاق نظر داشته و هدف غایی آن الزامات، ارجح دانستن حقوق عموم بر حقوق فرد است؛ چیزی که جوهره اداره جوامع بر آن استوار شده است. در واقع کد های اخلاق حرفه ای را می توان جلوه بیرونی توافقات اجتماعی درون یک جامعه دانست.
یک حرفه‌مند همواره در معرض قضاوت های فردی قرار می گیرد. راهنمای او در اتخاذ تصمیم درست چیست؟ ملاک رفتارمان وقتی در معرض قضاوت های اخلاقی قرار می‌گیریم چیست؟ پزشکی که باید تصمیم بگیرد که وقت اول جراحی را به کدام بیمار بدهد، یا در یک عمل جراحی پیچیده، عضو اهدایی باید به کدام بیمار برسد؟ آنکه برای جامعه مفیدتر است، یا آنکه پول بیشتری حاضر است بپردازد، یا آنکه بیشتر در معرض خطر مرگ است، یا کسی که شانس عمل موفقیت‌آمیزتری دارد؟ چقدر قضاوت در بین این انتخاب ها سخت است.
بنابراین در پاسخ به خواست حرفه مندان ساختمان برای تدوین نظام نامه اخلاق حرفه ای، تصحیح آیین نامه اجرایی قانون نظام مهندسی ساختمان در اسفند 1394 توسط هیات دولت تصویب شد. تدوین نظام نامه های اخلاق حرفه ای برآن است تا بتواند به حرفه‌مند در اتخاذ تصمیماتی که چارچوبی فراتر از قانون را می طلبد، کمک کند.
در این آیین نامه مصادیق رفتـار حرفـه ای منطبـق بـر اصـول اخلاقی پنجگانه شامل موارد زیر تدوین شد:
1-رجحان منافع عمومی، حفظ محیط زیست، میراث فرهنگی و رعایت قانون بر منافع شخصی خود و صاحبان کار در هنگام تعارض منافع.
2-انجام خدمات مهندسی به نحو حرفه ای و همراه با مراقبت و خودداری از اقدامی که با حقوق جمع ، صاحبان کار و اشخاص ثالث مغایرت داشته باشد.
3-رفتار شرافتمندانه،مسئولانه، توأم با امانتداری، رازداری، انصاف و حسن نیت و منطبق بر دانش حرفه ای در عرضه خدمات مهندسی در برابر صاحبان کار و خودداری از هر اقدامی که با منافع قانونی صاحبان کار مغایرت داشته باشد.
4-احتراز از رفتاری که موجب لطمه به همکاران ، سلب اعتبـار اجتماعی یا وهن صاحبان حرفه مهندسی باشد.
5-اجتناب از تکفل همزمان اموری که زمینه و موجبات نمایندگی یا قبول منافع متعارض را فراهم آورد.
به باور من پیشرفت سریع تکنولوژی دنیای امروز، این را نیز می طلبد تا در حوزه مهندسی به مباحثی چون جامعه شناسی مهندسی، اقتصاد مهندسی، اخلاق مهندسی و معرفت شناسی مهندسی بیشتر پرداخته شود تا در راستای خدمت به مردم و ارائه خدمات مناسب به کشور بتوانیم اخلاقی تر عمل کرده و متعهدتر به تعدیل رفتار خود باشیم.