طربخانه خاک*

موسیقی دستگاهی ایرانی نیز از مفاهیم پنهان در اشعار خیام، بهره‌های فراوان جسته است. گرچه در انتصاب بسیاری از اشعار به حکیم خیام تردیدهای جدی وجود دارد و تنها ۱۸۷رباعی است که اصالت آن‌ها تایید شده، همین رباعیات بارها در آثار موسیقی اصیل ایرانی خوانده شده است و ازآنجایی‌که ما با نوعی تساهل و بی‌آلایشی در کلام خیام روبه‌رو هستیم، پرچم‌داری این محتوای آهنگین را در سرایش تصنیف‌های ایرانی شاهد هستیم. به نوعی می‌توان این رباعیات را ترانه‌هایی کلاسیک دانست که علاوه‌بر داشتن مفاهیم اساسی هستی و انسانی با ریتم و ملودی موسیقی بزمی‌ ایرانی هم‌داستان بوده است.

۲۸اردیبهشت روز مقام خیام نیشابوری است و این قلم به چنین بهانه مبارکی از بوستان رنگارنگ رپرتوار موسیقی دستگاهی ایرانی از زمان پیدایش رادیو تا اکنون، آثاری در خور نیوش را با محوریت شعر خیام برگزیده است که پیش‌روی شماست.

﷯ آوای «بنان»؛ تلاقی شکوه آواز و زندگی

اثر شاخص: تصنیف جهان گذران به آهنگ‌سازی حسنعلی ملاح

کلام شاخص:

برخیز بُتا و بیا برای دل ما

حل کن به جمال خویشتن مشکل ما

یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم

زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما

غلامحسین بنان را بحق باید امپراتور بیان احساس در آواز ایرانی دانست. فرازوفرود شعر خیام و آن لحظات ناب فلسفی در بم‌خوانی‌های بنان به زیبایی هرچه تمام‌تر متبلور می‌شود. قطعا ذکر این نکته ضروری است که اگر برنامه گل‌ها در رادیو شکل نمی‌گرفت، ما با سرمایه‌ای بسیار ‌اندک و تک‌بعدی درزمینه خلق آثار موسیقایی روبه‌رو بودیم اما جریان گل‌ها جریانی قوی و مثمرثمر بود که همین‌اینک می‌توانیم با بررسی ردپای شعرا به کلاس درسی درمورد تلفیق صحیح و اصولی شعر و موسیقی دسترسی داشته باشیم. بنان با همکاری تجویدی و معروفی، برنامه‌هایی در دستگاه ماهور و چهارگاه ضبط کرده‌ است که سیالیت(روانی) شعر خیام و مفهوم فناپذیری زندگی زمینی را با بهره‌گیری از تعادل همیشگی‌اش در ادای تحریرهای آوازی به منصه ظهور رسانده است. تصانیف «بر چهره گل» در چهارگاه و «غم جهان» در ماهور برجسته‌ترین این آثار هستند.

﷯ شاملو، خیام، شجریان و دیگر هیچ

اثر شاخص: آلبوم رباعیات خیام، اثری از فریدون شهبازیان

کلام شاخص: ای کاش که جای آرمیدن بودی

یا این ره دور را رسیدن بودی

کاش از پی صدهزار سال از دل خاک

چون سبزه امید بر دمیدن بودی

لحظه‌لحظه زندگی هنری محمدرضا شجریان سرشار از گنجینه‌های مغتنم موسیقایی است که او باتوجه‌به فضا و شرایطی که در آن زیسته، به شورانگیزترین شکل ممکن از آن لحظات، جاودانگی خلق کرده است. شجریان در مستندی درمورد خیام و آلبوم رباعیات وی می‌گوید: «من بسیار خیام را دوست دارم. مردم نیز خیام در زندگی‌شان جاری است و به زبان خیام حرف می‌زنند. آقای شاملو این آثار را در استودیو دکلمه کرده بودند و آقای شهبازیان نیز کار را آهنگ‌سازی کرده بودند و من خواندم.»

آلبوم رباعیات خیام با آوازهایی در ابوعطا، ماهور و بیات اصفهان در سال۱۳۵۶ ضبط شد و بارها بازنشر یافت و یکی از آثار پراستقبال با محوریت شعر خیام شد اما شجریان در آثار غیررسمی‌ دیگری نیز بارها به خیام پرداخته است؛ «شب نیشابور» با همراهی فرامرز پایور، کنسرت رباعیات خیام با همراهی حسین علیزاده و اجراهای خصوصی با همراهی استاد حبیب‌ا... بدیعی و جواد معروفی. شجریان در کنسرتی که پس از دریافت جایزه پیکاسو در یونسکو برگزار کرد، نیز به‌همراه علیزاده، قطعاتی را با شعر خیام خواند. اجرای رباعی «یاران موافق همه از دست شدند...» در مراسم خداحافظی با پیکر استادان جلیل شهناز و همایون خرم نیز توسط شجریان، روح حضار را به پرواز درآورد.

شجریان لطافت و طنازی شعر خیام را متجلی می‌کند و همچنین تصویرسازی که او در آواز دارد، باعث شده است اشعار تراژیک خیام نیز به‌خوبی شنیده شود و این شاعر با تمامی‌ ابعاد فکری‌اش در آثار شجریان دیده شود.

﷯ «خیام‌خوانی»؛ یک سرمایه فرهنگی بی‌پایان

وقوع انقلاب اسلامی‌ تاثیری بی‌چون‌وچرا بر نحوه اجرای موسیقی در جامعه گذاشت که پرداختن به جزئیات این رویداد از حوصله این نوشتار خارج است. در سال۱۳۶۷ وقتی آلبوم «آتش در نیستان» به آهنگ‌سازی استاد جلال ذوالفنون و با صدای شهرام ناظری به بازار آمد، بار دیگر مفهوم فراگیری یک اثر موسیقایی مسجل شد؛ آلبومی‌ که به‌دلیل راه و روش سهل‌وممتنع استاد ذوالفنون در آهنگ‌سازی، توانست درمیان عامه مردم چنان موقعیتی پیدا کند که تصانیف آن را از حفظ باشند. آواز «سپیده» در گوشه حجاز با مطلع: «هنگام سپیده‌دم، خروس سحری/ دانی که چرا همی‌کند نوحه‌گری» یکی از آوازهای ماندگار ناظری است و بهره‌گیری از ظرفیت ساز سه‌تار در جواب آواز، بر لطافت و روشنگری شعر خیام افزوده است.

اما در سال‌های اخیر کلام خیام چه سهمی‌در بازار موسیقی ایران داشته است؟ مجتبی عسکری، از شاگردان خلف محمدرضا شجریان، در آلبومی‌ با نام «حادثه عشق» به آهنگ‌سازی مهدی ایرانی، آوازهایی شسته‌ورفته، دقیق و دل‌انگیز دارد. در این اثر با خوش‌سلیقگی اشعاری از شاعران کهن و معاصر با مضامین نزدیک به‌هم انتخاب شده است که از آن میان قطعه قلندری در بیات ترک براساس شعر خیام است. در این آواز می‌توانید تکنیک‌های آوازی را از گلوی یک صدای کمترشنیده‌شده بشنوید و لذت ببرید.

اما اثر شاخص و افتخارآمیز «خیام‌خوانی» به آهنگ‌سازی پیمان سلطانی را می‌توان برگ برنده خیام‌خوانی‌های بعد از انقلاب دانست. اثری ارکسترال با حضور ۳۴خواننده و با نهایت هیبت، ظرافت و شکوه موسیقایی. سلطانی با مداقه و اصالت‌نگری مثال‌زدنی، ۳۴رباعی را از خیام برگزیده است و در این ۳۴قطعه علاوه‌بر شنیدن ساز و آواز موسیقی دستگاهی ایران با سونوریته دل‌انگیزی از موسیقی ملی ایران روبه‌رو هستید که شما را شگفت‌زده می‌کند. بهره‌گیری از سازهای ملی درکنار سازهای جهانی، امید احیای مجدد سنت «گل‌ها» با جلوه و ظهور موسیقی امروزی را در شنونده زنده می‌کند. صداهای شاخصی همچون امیر اثنی‌عشری، وحید تاج، مجتبی عسکری، پوریا اخواص، حسین علی‌شاپور، مهدی امامی‌، سالار عقیلی، اشکان کمانگری و... در این اثر به خیام‌خوانی پرداخته‌اند و به‌نوعی با ۳۴اثر متمایز در لحن اجرایی ولی یکپارچه و منسجم در آهنگ‌سازیروبه‌رو هستیم.

*هر چند که رنگ و بوی زیباست مراچون لاله رخ و چو سرو بالاست مرامعلوم نشد که در طربخانه خاک نقاش ازل بهر چه آراست مرا (خیام)