تجربه در ترجمه

تسوایگ این رمان را که نام اصلی‌اش «بی‌قراری دل» است، در سال ١٩٣٨ با تأثیرپذیری از اندیشه‌های نیچه و فروید نوشت. در ایران، ترجمه ۴٨ اثر از این نویسنده اتریشی در دهه ٣٠ او را به نویسنده‌ای محبوب بدل کرده بود و به قول سعید فیروزآبادی، مترجم ادبیات آلمانی‌زبان، این نویسنده از هاینریش بل و برتولت برشت در ایران محبوب‌تر است. نیما علیرضایی با آگاهی از این محبوبیت، تصمیم گرفته است اولین ترجمه ادبی‌اش را با اثری از او تجربه کند. به گفته این مترجم مشهدی، اثر یادشده با وجود آنکه اثری کلاسیک است، گویای درد امروز جامعه آلمان است و به درد جامعه امروز ایران هم می‌خورد.

به‌هر‌حال ترجمه این اثر از‌آن‌رو که جایش در ایران خالی بود، اتفاق نیکویی به شمار می‌رود، اما اینکه آیا ترجمه فارسی آن موفق شده است بازگوی سبک خاص و نثر سخت تسوایگ باشد موضوعی بود که بخش مهمی از جلسه را به خود اختصاص داد. علی عبداللهی، مترجم ادبیات آلمانی‌زبان، و مریم خراسانی، مترجم ادبیات فرانسوی زبان، با تأکید بر همین نکته به بیان ویژگی‌ها و کاستی‌های این ترجمه ادبی پرداختند.

﷯ نویسنده‌ای دشوار‌نویس

عبداللهی پیش از آنکه به ترجمه «فرار به جنگ» بپردازد، توضیحاتی درباره اشتفان تسوایگ داد. به گفته او با اینکه زمانی تسوایگ در ایران خیلی مشهور بوده است، آثارش به شکل مطلوبی ترجمه نشده و می‌توان گفت در ایران فهم زیادی از اندیشه او صورت نپذیرفته است؛ حتی آثاری به نام این نویسنده چاپ شد‌ند که درواقع آثار تسوایگ نبودند.

به گفته مترجم «عاشقانه‌های اریش فرید»، تسوایگ نویسنده‌ای کلاسیک-مدرن است که از چند منظر اهمیت دارد: او از نظر فکری تحت‌تأثیر فروید و نیچه است و در واقع آثارش نسخه‌های پیاده‌شده دیدگاه‌های فلسفی و روان‌شناسی آن‌هاست. از طرف دیگر تسوایگ نویسنده‌ای ضد فاشیسم است که نام او در فهرست کتاب‌سوزان ۱٩۳۳ قرار گرفته بود، از‌همین‌رو مجبور شد اتریش را ترک کند. مهاجرت‌های پیاپی او به برزیل می‌رسد و در آنجا به همراه همسرش خودکشی می‌کند. نوشتن رمان‌های تاریخی از دیگر ویژگی‌های مهم این نویسنده است.

به گفته عبداللهی تسوایگ در رمان «فرار به جنگ»، به موضوعی پیچیده، یعنی عشق، از سر همدردی پرداخته و جهان روبه اضمحلال امپراتوری اتریش مجارستان را در صحبت‌ها و تعامل میان شخصیت‌ها ترسیم کرده است.

به عقیده منتقد این نشست، آثار نویسنده‌های آلمانی اوایل سده ٢٠ چون توماس مان، اشتفان تسوایگ و... سبک‌ساز بودند و نویسندگان کلمات جدید را وارد آثارشان می‌کردند و آثاری سخت‌خوان پدید می‌آوردند، به‌گونه‌ای‌ که گاه مباحث مهم علمی روان‌شناسی و حتی مقاله در آن‌ها مطرح است.

﷯ کم‌تجربگی در از‌بین‌بردن پیچیدگی‌های زبان آلمانی

‌«آلمانی، زبانی ترکیب‌ساز است که می‌شود در آن تابی‌نهایت کلمات جدید خلق کرد. ساختار این زبان به‌گونه‌ای است که می‌توان به وسیله ویرگول، «که» موصول و جملات فرعی، جمله‌ای یک‌صفحه‌ای نوشت. این همان ویژگی آفرینشگرانه زبان آلمانی است که سرمنشأ شکل‌گیری زبان فلسفی آلمان نیز هست. از طرفی زبان فارسی نیز همین ویژگی را دارد و در آن می‌شود با ترکیب‌سازی‌ها و آوردن مفاهیم جدید حس‌های مختلفی بیان کرد.» عبداللهی با بیان این مطلب به اهمیت سبک و لحن نویسنده در ترجمه اثر اشاره کرد. به گفته او وقتی از ترجمه صحبت می‌کنیم منظورمان انتقال پیام صرف نیست، در واقع مترجم باید تا جایی که می‌تواند لحن و سبک نویسنده را منتقل کند که این مهم در تجربه کردن محقق می‌شود. این مترجم ادامه داد: از‌همین‌رو مترجم اثر به دلیل کم‌تجربگی در جاهایی موفق نشده است حق مطلب را ادا کند، در‌حالی‌که تجربه باعث می‌شود مترجم بداند بسیاری از پیچیدگی‌های زبان آلمانی با یک شبه‌جمله و صفت فاعلی رفع می‌شود.

به عقیده او برخی مترجمان بر پایه دیدگاه اندیشمندانی همچون والتر بنیامین، فیلسوف و مترجم آلمانی، سعی در ترجمه تحت‌اللفظی دارند اما این تئوری‌ها نباید برای مترجم حجت باشد: برخی ممکن است این موضوع را با وفاداری به متن اشتباه بگیرند، درحالی‌که وفاداری مفهوم گسترده‌ای دارد و در شعر، رمان، اثر علمی و‌... معناهای متفاوتی خواهد داشت.

عبداللهی مترجم «فرار به جنگ» را تا حد زیادی مقهور متن اصلی خواند و یادآور شد که مترجمان تازه‌کار باید بدانند ترجمه مو‌به‌مو لطافت کار را ازبین می‌برد.

او در ادامه به رویکردهای مختلف ترجمه اشاره کرد و یادآور شد: یک رویکرد به ترجمه آزاد مربوط می‌شود که مترجم با تسلط بر زبان فارسی اثری تألیفی پدید می‌آورد. در مقابل برخی مترجمان بیش از حد مقهور متن اصلی هستند که این امر آسیب‌های مهمی به اثر وارد می‌کند. رویکرد مهم روشی بینابین است تا مترجم ضمن وفادار بودن به متن بتواند اثری جذاب پدید آورد.

این شاعر و مترجم ادبیات آلمانی‌زبان با بیان اینکه در «فرار به جنگ» مفاهیم به شکل واقعی منتقل شده، به دلیل برگرداندن این اثر مهم آلمانی که برای نخستین بار در ایران ترجمه شده است به مترجم جوان آن تبریک گفت.

﷯ برگرداندن سبک نویسنده

در ادامه نشست خراسانی، مترجم ادبیات فرانسوی زبان، نیز به بیان چند نکته مهم در ترجمه پرداخت. به گفته او گرچه در ترجمه متن ادبی، معنای دقیق یک کلمه اهمیت زیادی دارد، این برگرداندن سبک نویسنده است که ارجحیت پیدا می‌کند. مترجم «تاریخ زنان اروپا» در‌این‌باره نویسنده‌ یونانی، «نیکوس کازانتزاکیس»، را مثال زد که نویسنده‌ای بذله‌گو با لحنی شوخ است و در مقابل به «آنتوان دو سنت اگزوپری»، نویسنده کتاب «شازده کوچولو»، اشاره کرد که زبانی شاعرانه، حساس و ملایم دارد.

به گفته خراسانی درک لحن نویسنده از مهم‌ترین عناصری است که سبک را می‌سازد. او در ادامه از انتخاب واژگان، به عنوان یک عنصر مهم دیگر در انتقال سبک نویسنده یاد کرد و توضیح داد: نویسنده گاه در اثرش از مجموعه واژگان خاصی برای انتقال یک مفهوم استفاده می‌کند، مثلا در داستان «پیرمرد سر پل» همینگوی مجموعه کلمات خاکستری، تیره، خاک و... در پیوند با هم مفهوم مرگ را منتقل می‌کنند که ارجاعی به آن جمله معروف «از خاک به خاک» مسیحیان نیز شده است. مترجم با آگاهی از این موضوع باید بتواند ضمن وفادار بودن به کلمات تأکید‌شده نویسنده، مفهوم مورد نظر او را تداعی کند.

در پایان این برنامه، مترجم اثر «فرار به جنگ» از مشکلاتش در ترجمه آن سخن گفت که قدیمی بودن نثر، تفاوت‌های زبانی در آلمان و اتریش و شتاب‌زدگی در ترجمه مهم‌ترین آن‌ها بود. علیرضایی همچنین از انتشار ٢ اثر آلمانی دیگر یعنی «صد شعر از اشعار آلمانی» و رمان «پایتخت» از روبرت مناسه در آینده خبر داد.