یکهتاز تاریخیساز
تولید سریال امامعلی(ع) بعد از تولید سریالهایی همچون «سربداران» و «سلطانوشبان»، سریالسازی سیما را پیش انداخت و توقع مخاطب را از سریالسازی بالا برد. داوود میرباقری در همان قسمت نخست، مخاطب را با کارگردانی، بازیگردانی، جلوههای ویژه تصویری، فیلمنامه و... مبهوت و حجت را بر همه تمام کرد. حضور شگفتانگیز «ساحر یهودی» با آن گریم متفاوتش، همان دقایق اول مخاطب را خبردار کرد که با فیلمی روبهروست که نه قبل از این دیده است و نه بعد از این خواهد دید. بهنظر، سازنده این سریال به نحوی با سوژهاش رفتار کرد که بعد از ٢٠سال هنوز کسی نتوانسته است نیت کند دوباره فیلمی در این سطح درباره زندگی امام اول شیعیان بسازد، تاجاییکه هنوز هم تلویزیون به مناسبتهای مختلف، نسخههای تلهفیلم(سینمایی) از آن را تدوین و پخش میکند.
قبل از میرباقری، کارگردانان بیشماری سعی کردند با افزودن میزانسنهای تئاتری به فیلمهایشان، آنها را از بازیهای بیروح تلویزیونی خارج کنند اما آنها هم در دام بازیهای تئاتری گرفتار آمدند و تلویزیون را به بازیهای صحنهای مبتلا کردند اما میرباقری توفیق یافت بازیهای تلویزیون را از حالت اغراقآمیز تئاتریاش به بازیهای سینمایی ارتقا دهد، حتی در دکور، گریم، دیالوگنویسی و دهها ریزهکاری دیگر در ساخت سریال، تلویزیون پیشرفت کرد. میرباقری سالهای بعد از امامعلی(ع)، علاقه خود به تولید فیلمهای مذهبی را رها نکرد و با سریال «مختارنامه» ثابت کرد که مرد درجهیک تولید سریالهای تاریخی در ایران است و اکنون هم روی صندلی کارگردانی سریال «سلمان فارسی» -که ساختش به آرزوی میرباقری تبدیل شده بود- نشسته است.
میرباقری در فاصله بین تولید «امامعلی(ع)» و «مختارنامه»، فیلمها و سریالهای بیشماری برای تلویزیون و شبکه خانگی ساخت اما درمیان تاریخیها هیچکدام در قدوقواره این دو نبودند؛ گرچه در میان آنها «مسافر ری» و «معصومیت ازدسترفته» یک سروگردن بالاتر هستند.
پشتوانه مستحکم تاریخی
میرباقری که خود نویسنده فیلمنامه سریال امامعلی(ع) هم هست، طرح اولیه آن را برپایه خطبه معروف «شِقشِقیه» نهجالبلاغه نگاشته است و بعد از چندبار بازنویسی به فیلمنامه نهایی که ساخته شد، دست یافت و سال۱۳۷۳ با حضور دهها بازیگر اصلی و هزاران هنرور کلید خورد. «امام علیبنابیطالب» عبدالفتاح عبدالمقصود، «الکاملفیالتاریخ» ابناثیر، «تاریخ طبری» محمدبنجریر طبری و دهها منبع دیگر از این دست، پشتوانههای علمی و تحقیقاتی این سریال بودند.میرباقری سوژههایش را در لابهلای ورقهای تاریخ و سیر مطالعاتی گستردهای که داشته است، مییابد اما آنچه به شگرد او در نگارش فیلمنامه تبدیل شده است، «روایت غیرمستقیم» است. اگر نگاهی اجمالی به طرح یکخطی آثاری که میرباقری آنها را تولید کرده است بیندازیم، به این روایت غیرمستقیم پی خواهیم برد. او در امامعلی(ع) که هدفش روایت بخشی از زندگی مولای متقیان بوده است، «ولیدبنعُقبه» با بازی محمدرضا شریفینیا و در ادامه «مالک اشترنخعی» با بازی داریوش ارجمند را شخصیت اصلی و محوری داستان قرار داد و حوادث و اتفاقات سال پایانی خلافت خلیفه سوم را تا شهادت امیرالمومنین علی(ع) به شیوهای هنرمندانه روایت کرد.
٢نقش ماندگار
حتما بازی برادران ارجمند، دو بازیگر مشهدی، را در این سریال به خاطر دارید. مرحوم انوشیروان در «نقش اشعثبنقیس» و داریوش ارجمند در نقش ماندگار مالک اشتر نقش آفریدند که سالهای بعد از آن، همچنان رد و پی بازیهایشان در آثار جدیدشان پیدا بود. هرچند داریوش ارجمند در مسافر ری در ذهنها مانا نشد، انوشیروان ارجمند توانست توانمندی خود را در شخصیتسازی در نقش «رفاعهبنشداد» در سریال مختارنامه به رخ همگان بکشد.
از توانمندیهای بازیگری این دو هنرمند سینما و تلویزیون ایرانی که بگذریم، نقش میرباقری در کسوت نویسنده و کارگردان، در پرداخت شخصیتها، دیگر عاملی است که این نقشها را ماندگار کرده است، تاجاییکه رد پای مالک اشتر سریال امامعلی در «ابراهیمبنمالکاشتر» مختارنامه هم دیده میشود که اینها بازهم اشراف تاریخی و توانایی هنری میرباقری را به ثبوت میرساند.
خاطرات بهجامانده
سریال امامعلی(ع) برای بسیاری از بازیگرانش، موقعیتی ساخت تا یکی از نقشهای خوب دوران زندگیشان را بازی کنند و همچنین باعث شد بسیاری با حضور در آن، در دنیای بازیگری دیده و به سینما و تلویزیون معرفی شوند.
ویشکا آسایش یکی از این افراد است. او با ایفای نقش قطام در سریال امامعلی(ع)، اولین تجربه بازیگریاش در سینما و تلویزیون را پشتسر گذاشت. کاراکتر، گریم متفاوت و صدای دوبلهشده او باعث شده بود عده زیادی از مردم تا مدتها ندانند که آسایش، همان ایفاگر نقش قطام است. او در یکی از گفتوگوهایش درباره این نقش گفته است: «هیچ چیزی جای قطام را برای من نمیگیرد؛ چون اولین کارم بوده است و یک نوع ابهت و درس برایم دارد؛ برای همین نمیتوانم آن را با بقیه کارهایم مقایسه کنم.»
کریم اکبریمبارکه، دیگر بازیگری است که با وجود کارهای بسیار در عرصه تئاتر و تلویزیون تا پیش از سریال امامعلی(ع) آن چنان که باید، دیده نشده بود. او برای حضور در این سریال، بازی در نقش ابنملجم مرادی، قاتل امامعلی(ع)، را پذیرفت. مبارکه در یکی از مصاحبههای خود به فارس گفته بود مادرش از اینکه او بازی در این نقش را پذیرفته، ناراحت شده و به او گفته است: «کاش نقش یکی از سربازان حضرت علی(ع) را بازی میکردی.» با این حال مبارکه برای نشان دادن مظلومیت امامعلی(ع) با تمرکز بر روی نقشش، توانست حسی را که باید، به مخاطب منتقل کند و ماندگارترین حضورش در تلویزیون را رقم بزند.
همدلی برای به ثمر نشستن تلاشها
اگر بخواهیم نگاهی به خاطرات دیگر بازیگران سریال امامعلی(ع) بیندازیم، میتوانیم به خاطره عنایت بخشی، بازیگر باسابقه سینما و تلویزیون، از این سریال اشاره کنیم. او که در این سریال در نقش ابنذهب، سرکرده نهروانیها، ظاهر شده بود، از دشواری ایجادشده برایش در بیان دیالوگی علیه مولا علی(ع) گفته است: «یادم میآید در سریال، من دیالوگی علیه مولا داشتم که هرگز نمیتوانستم آن را ادا کنم. جمله این بود «ما به روی علی شمشیر خواهیم کشید». این مسئله را با داوود میرباقری درمیان گذاشتم. او مرا در آغوش کشید. دلداریام داد و گفت چارهای نیست؛ تو بازیگری و باید این جمله را به نحو احسن ادا کنی.»
دیگر بازیگری که ایفای نقشی منفی را در این فیلم برعهده داشت، مرحوم مهدی فتحی بود. او نقش عمروعاص را بازی کرد و درباره ایفای این نقش گفته بود: «گاهیاوقات خودم از رفتارهای این شخصیت، اذیت میشدم.»
فتحی علاوهبر نقش عمروعاص، بازی در نقش امامعلی(ع) را در سکانسهایی که از پشت یا اینسرت(بسته دستها یا پاها) فیلمبرداری شده بود، برعهده داشت.از دیگر بازیگران این سریال میتوان به محمدرضا شریفینیا در نقش ولیدبنعقبه، سیروس گرجستانی در نقش اباقطام، اصغر همت در نقش مروانبنحکم، پرویز پرستویی در نقش محمدبنابوبکر، جمشید مشایخی در نقش عبدا...بنمسعود، داوود رشیدی در نقش حکیمبنجبلعبدی، اکبر عبدی در نقش هرقل رومی(مترجم سفیر دربار روم)، پروانه معصومی در نقش هاجر(همسر مالک اشتر)، شهره لرستانی در نقش مریمبنتعثمان(همسر مروان و دختر عثمان) و آزیتا حاجیان در نقش کنیز رومی اشاره کرد.
اما بهگفته بیشتر این بازیگران، آنچه این سریال را ماندگار کرد، عشق به امامعلی(ع) و همدلی بازیگران بود، همانطور که بهزاد فراهانی، بازیگر نقش معاویه، در گفتوگویی که با خبرگزاری مهر در سال٩٢ داشت، از دستمزد ماهیانه کمتر از ١٠٠هزارتومانی خود و مهدی فتحی یاد کرده و گفته بود: «اگر سریال امامعلی(ع) در تلویزیون ماندگار شد، بهدلیل حُسن نیتی بود که عوامل تولید این کار داشتند و درواقع عشق تکتک افراد به حضرت علی(ع)، باعث شد در شرایط تولید آن روز با حداقل دستمزد کنار هم کار کنیم.»
هدفمان پول و پست نبود
تهیهکننده سریال امام علی هم که خودش حشر و نشری با تاریخ داشته و دارد پا به پای میرباقری در بررسی متون تاریخی و نگارش فیلمنامه پیش میرفته. تا جایی که مطالعه بخش های عربی بر عهده محمد بیکزاده بوده است. او هم که ساخت این سریال را آرزو داشته هرچه توانسته برای بهبود کار تلاش کرده است.
بر اساس آنچه که بیکزاده، اخیرا به خبرآنلاین گفته است این سریال با ٢۶٩ میلیون تومان ساخته شده است. با احتساب ارزش این روزهای ریال چیزی نزدیک به ١٠ میلیارد تومان می شود که برای ساخت سریالی با این قدرت و قوت ناچیز است. این درحالی است که در همان دوران سریال «تنهاترین سردار» - که زندگی امام حسن مجتبی (ع) را روایت می کرد - به کارگردانی مهدی فخیمزاده با بودجه ٢ میلیاردی (۶٧ میلیارد تومان با ارزش ریالی امروز) تولید شد وهرگز به پای سریال امام علی (ع) نرسید. همچنان که بیکزاده، در مصاحبه یاد شده گفته : « ] این سریال را[ صادقانه و باعلاقه ساختیم و هدفمان پول و پست نبود. خواستیم علی را بسازیم و مرد تاریخ را ساختیم.»
موسیقی ماندگار در ذهنها
موسیقی سریال امامعلی(ع) را باید یکی از بخشهای بهیادماندنی آن دانست؛ موسیقیای که بارها به آن گوش سپردیم و بعد از گذشت بیش از ٢۵سال از ساخت آن همچنان با به میان آمدن نام سریال، میتوانیم آن را در ذهنمان مرور کنیم. آهنگسازی دلنشین فرهاد فخرالدینی و ترکیب سازهای سنتی ازجمله نی و دف از یک طرف و اجرای زیبای تصنیف آن توسط صدیق تعریف از سوی دیگر، موسیقی این سریال را در رده بهترین موسیقیهای تاریخ سریالسازی در تلویزیون قرار داده است که حاصل سالها تلاش و پژوهش فرهاد فخرالدینی است. او با ٣٠سال مطالعه بر روی شیوه آوانگاری عبدالقادر مراغهای و بررسی آثاری چون «مقاصدالحان» و «جامعالحان» که ۶٠٠سال پیش با حروف ابجد تدوین شدهاند، توانست یکی از سرودههای عبدالقادر مراغهای و قدیمیترین آهنگ موسیقی ایرانی را رمزگشایی و از آن برای موسیقی سریال امامعلی(ع) استفاده کند. درنهایت این آهنگ بهعنوان موسیقی تیتراژ سریال امامعلی(ع) با شعری که بیتهای فارسیاش، ترجمه همان بیتهای عربی سروده عبدالقادر مراغهای است، اجرا شد؛ شعری که با اجرای خوب صدیق تعریف، مفاهیم بسیاری را به مخاطب منتقل میکرد.
فرهاد فخرالدینی در گفتوگویی با مهر، درباره ساخت موسیقی این سریال گفته است: «من موسیقی سریال «امامعلی(ع)» را به این سادگی ننوشتم. من برای پلانبهپلان سریال به معنا و مفهوم مطلق کلمه، خودم را محل حادثه قرار میدادم و این حس را با حس درونی خودم تلفیق میکردم تا بتوانم براساس این تکنیک، بهترین نتیجه را دریافت کنم.» شاید مهمترین نکته در ماندگاری موسیقی سریال امامعلی(ع) را بتوان همین صحبت فخرالدینی دانست؛ «در محل حادثه قرار گرفتن آهنگساز».
*برگرفته از شعر عبدالقادر مراغهای