نقطه، نشانه اختصار

non-mobile،old،rural و male است، CD مخفف compact disk (لوح فشرده) و BRT خلاصه bus rapid transit (سامانه اتوبوس تندرو) است. استفاده از این روش برای الفبای فارسی -به دلیلی که روشن است- عملا محلی از اعراب ندارد. ماهیت خط فارسی با الفبای زبان‌های غربی متفاوت است. مثلا ما ۴ نوعِ «هـ»، «ـهـ»، «ـه» و «ه» یا ٢ نوعِ «ا» و «ـا» را بر مبنای چسبندگی یا انفصال برای یک نویسه داریم که در الفبای آن‌ها چنین ویژگی‌ای بی‌معناست. اما روش دومِ اختصار که ما نیز در خط فارسی از آن بهره برده‌ایم استفاده از نقطه پس از حرف نخست واژه مختصر است: «م.» کوتاه‌شده «میلادی»، «ص.» کوتاه‌شده «صفحه» یا «صفت» (در فرهنگ‌های لغات)، «پ. ن.» کوتاه‌شده «پی‌نوشت»، «ف.» کوتاه‌شده «فارسی» و جز این‌ها. مسئله روشن است اما آنچه نگارنده را به نوشتن این یادداشت مجاب کرد مشاهده سردرگمی‌هایی تکرارشونده در نوشته‌های گوناگون در جایگاه ویراستار بود. در ادامه چند مورد را مرور می‌کنیم.

﷯ ه. ش

به نظر می‌رسد در مواردی از این دست (ه. ق، پ. ن، و ...) نقطه نشانه‌ای جداکننده پنداشته می‌شود، اما چنان‌که گفتیم، نشان‌دهنده اختصار است. پس اگر پس از «ه» (هجری) قرار می‌گیرد، بعد از «ش» (شمسی) هم باید آن را به کار ببریم: «ه. ش.». چنین است «ه. ق.» (هجری قمری)، «ق. م.» (قبل از میلاد)، «پ. ن.» (پی‌نوشت)، و ... .

﷯ بی‌. آر. تی

در نگاه نخست، داستان «بی. آر. تی» نیز همین است. اگر «بی» و «آر» حروف آغازین واژه‌های خودند، حکایت «تی» هم این است. پس «تی» هم به نقطه احتیاج دارد. البته این‌طور نیست. مسئله دقیقا این است که «بی»، «آر» و «تی» حروف زبان انگلیسی‌اند، نه فارسی، و «بی‌آرتی» یکجا به زبان ما وارد شده است، نه حرف‌به‌حرف. برای اثبات این مدعا، کافی است صورت گسترده واژه «بی‌آرتی» (bus rapid transit) را به‌طور تصادفی از ١٠ فارسی‌زبان سؤال کنید. در ادامه، با بررسی علمی‌تر، مسئله بیشتر روشن می‌شود.

خسرو فرشیدورد در کتاب «دستور مفصل امروز» (١٣٨٢، تهران: انتشارات سخن، ص. ٨٢) «حرف» را نشانه‌ای از مجموعه الفبایی زبان می‌داند که به‌تنهایی یا به یاری حرفی دیگر، یک واج یا یک گروه واجی به وجود می‌آورد، و در تعریف «هجا» می‌گوید: «کوچک‌ترین واحد قابل تلفظ زبان فارسی ... که دست‌کم از یک صامت و یک مصوت به وجود می‌آید» (همان، ص. ٨٨). با بیانی دیگر، «حرف» نشانه‌ای است الفبایی و صوری و «هجا» در تعریفی مشهورتر، آوایی است که با هر بار باز و بسته کردن لب‌ها تولید می‌شود. وقتی از BRT با این سر و شکل صحبت می‌کنیم، ٣ حرف الفبای انگلیسی را تلفظ کرده‌ایم، ٣ حرف که هریک آغازگر یک واژه‌اند، اما درباره «بی‌آرتی» در زبان فارسی، بحث بر سر یک واژه سه‌هجایی است. در املای هیچ واژه‌ای پس از هر هجا نقطه نمی‌گذاریم و نوشتن «بی‌آرتی» به صورت «بی. آر. تی.» به آن می‌مانَد که «می‌خواهد» را «می. خوا. هد.» بنویسیم که بی‌معناست. «ان‌پی‌تی» (پیمان منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای/ Non-Proliferation Treaty) مثال دیگر این مقوله است.

﷯ آر. اچ. روبینز

در نمونه‌ای دیگر، نام نویسنده «تاریخ مختصر زبان‌شناسی» (١٣٨٢، ترجمه: علی‌محمد حق‌شناس، تهران: کتاب ماد) «آر. اچ. روبینز» (Robert Henry Robins) درج شده است که «ر. ه. روبینز» پیشنهاد می‌شود یا دست‌کم «آر اچ روبینز» (بدون نقطه)، چنان‌که نام چهل‌وسومین رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در نسخه فارسی ویکی‌پدیا «جرج دابلیو بوش» ثبت شده است، نه «جرج دابلیو. بوش».