آیا پرونده موسیقی زیرزمینی در ایران بسته شد؟/ کدام خوانندگان از زیرزمین‌ روی استیج رفتند و محبوب شدند؟+نخستین آثار مجوزدار خوانندگان زیرزمینی

در دهه‌ گذشته و تا همین چند سال پیش بازار موسیقی زیرزمینی در ایران بسیار سکه بود و از میان انبوه خوانندگان بدون مجوز برخی به محبوبیت و شهرت رسیدند و برخی دیگر از میدان رقابت خارج شدند. گزارش پیش رو به تاریخچه موسیقی زیرزمینی در ایران می‌پردازد و از خوانندگانی می‌گوید که از زیرزمین‌ها روی استیج آمده و محبوب شدند.

به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی زیرزمینی در اغلب جوامع وجود دارد و دلایل آن هم مختلف است. قوانین و چهارچوب‌های سیاسی، موضوعات و مسائل فرهنگی و رسم و رسوم عرفی ملل مختلف، تنها برخی از دلایل ایجاد موسیقی موسوم به زیرزمینی است. بی‌شک موسیقی زیرزمینی به‌طور کم و بیش روند تولید آثار موسیقایی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و گاه باعث تولد هنرمندانی می‌شود که بعدها جزو ماندگاران عصر خویش می‌شوند.

موسیقی زیرزمینی در کشورهای اروپایی و آمریکایی دارای قدمت زیادی است و شاید دلیل آن وجود و بروز اتفاقات سیاسی و اجتماعی بسیاری است که زندگی مردم هر کشور را تاثیر گذاشته و خواه‌ناخواه، روند تولید آثار هنری و موسیقایی آنها را تحت تاثیر قرار داده است.

البته ایجاد موسیقی زیرزمینی در کشورهایی چون آمریکا که در زمینه تولید آثار هنری قوانین محدود و مشخصی ندارند دلایلی جز سانسور دارد. معمولا فعالیت زیرزمینی هنرمندان کشورهای غربی به دلیل مخالفت آنها با قوانین و ضوابط کمپانی‌هایی است که در زمینه تولید آثار موسیقایی فعالیت می‌کنند. این گروه‌ها که معمولا طرفداران زیادی دارند به صورت رسمی کنسرت برگزار نمی‌کنند و در بیغوله‌ها و مکان‌های غیررسمی به اجرای برنامه می‌پردازند، اتفاقی که در مقطی برای برخی از خوانندگان بدون مجوز ایرانی رخ داد و همچنان وجود دارد.

البته این تنها دلیل ایجاد گروه‌های زیرزمینی در کشورهای غربی نیست و اگر به تاریخ موسیقی در کشورهای غربی نگاهی بیندازیم خواهیم دید که دلایل بیشتری برای ایجاد تشکل‌های غیرقانونی یا همان زیرزمینی وجود دارد. در این میان می‌توان از موسیقی سیاهان آمریکا یاد کرد که باعث تولد سبکی به نام رپ شد. سیاهان آمریکایی از موسیقی رپ برای مبارزه با تبعیض‌های نژادپرستانه استفاده می‌کردند و برای فرار از قوانین موجود به صورت غیرقانونی به تولید آثار مختلف می‌پرداختند. اما تشکیل موسیقی زیرزمینی در ایران به جز وجود محدودیت‌های قانونی، دلایل دیگری دارد و در مقطعی به اتفاقی مرسوم و همه‌گیر بدل شده بود.

پس از انقلاب اسلامی یعنی از سال‌ 1357 تا اواسط دهه هفتاد عملا موسیقی پاپ و گونه‌های دیگر در ایران وجود نداشت و جز ساخت قطعات حماسی و سرودگونه‌ای که بنا به مناسبت‌های مختلف تولید می‌شدند، آثار دیگری تولید و عرضه نمی‌شد. پس از آن نیز مرکز موسیقی سازمان صداوسیما با بهره بردن از استادان موسیقی، با وسواس بسیار به انتخاب و گزینش متقاضیان مختلف می‌پرداخت و وزارت ارشاد نیز با دقت کیفیت کار خوانندگان نوظهور را ارزیابی می‌کرد و پس از آن به صدور مجوز اقدام می‌کرد.

البته باید یادآور شد که موسیقی سنتی در همان فضای بسته سال‌های پس از انقلاب کماکان به حیات خود ادامه داد و به دلیل حمایت‌های موجود، هیچ‌گاه مسیرش را به سمت زیرزمین‌ها و مکان‌های غیررسمی کج نکرد اما وجود ممنوعیت‌ها و فراز و نشیب‌های بسیار، در کنار بحث چندصدایی مسئولان موسیقی در چگونگی وضع سیاست‌ها و قوانین مرتبط در دهه‌های قبل، موسیقی زیرزمینی با رویکرد پاپ و دیگر انواع موسیقی جز سنتی شکل گرفت و عمومیت یافت و با ادامه حیاتش به‌طور کم و بیش، بدنه موسیقی کشور را تحت تاثیر قرار داد.

به جز محدودیت‌های مرسوم در تولید و ارائه آثار موسیقایی، یکی از دلایل مهم ایجاد موسیقی زیرزمینی در ایران وجود ابزار و ادوات و برنامه‌ها و نرم‌افزارهای کامپیوتری است. خوانندگان و موسیقی‌دانان ایرانی که تا چندی پیش برای فعالیت خود مجوز می‌گرفتند و برای تولید آثارشان به استودیوهای رسمی می‌رفتند در چنین شرایطی می‌توانستند در منزل یا هر مکان سربسته دیگر به ضبط آثار خود بپردازند و طی چند دقیقه آن را در فضای اینترنت منتشر کنند. در همین راستا پس از عمومیت یافتن اینترنت و سهل‌الوصول بودن تولید آثار مختلف کار به جایی رسید که طی مدتی کوتاهی خوانندگان بسیاری متولد شدند و همین کثرت از کمیت آثار کاست و باعث شد دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر نهادهای مرتبط به راحتی مجوز صادر نکنند و خوانندگان نیز در چنین شرایطی ترجیح دادند از امکانات شخصی خود برای تولید آثار مختلف بهره ببرند و همه این اتفاق‌ها به ایجاد تشکل‌هایی موسوم به موسیقی زیرزمینی انجامید. از طرفی صداوسیما که با وجود یک مرکز موسیقی و سرود در مقطعی نسبت به انتخاب و گزینش خوانندگان عرصه پاپ موفق عمل کرده بود از غافله تکنولوژی جا ماند تا آنجا که مخاطبان جدی، موسیقی اصطلاحأ صداوسیمایی را غیرجدی تلقی کردند و با رشد قارج‌گونه خوانندگان طی مدت زمانی کوتاه طرفداران خود را از دست داد. در دهه هشتاد امکان شنیدن آثار مطرح خارجی به مدد وجود اینترنت میسر شده بود که همین موضوع نیز دلیل دیگری برای افزایش خوانندگان است. در آن مقطع خوانندگان بسیاری به تقلید و کپی آثار خارجی با حال و هوای ایرانی و زبان فارسی پرداختند و کپی ملودی‌ها یا الهام گرفتن از آنها به تولید سهل و راحت آثار مختلف منجر شد.

عمده آثاری که طی آن سال‌ها در زیرزمین‌ها تولید شدند در ژانر پاپ و راک می‌گنجیدند و بزرگترین دستاورد این تشکل‌ها تولد سبک رپ در ایران بود؛ گونه‌ای که تا اوائل دهه هشتاد معنا و مفهومی نداشت و مخاطب درباره آن اطلاعات زیادی نداشت.. یکی از دلایل پرداختن هنرمندان عرصه موسیقی به رپ، جنبه اعتراضی آن بود که در دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد و فضای دهه هشتاد نمود بیشتری پیدا کرده بود. در آن دهه برگزاری کنسرت عمومیت نداشت و خوانندگان رپ با تقلید از رپرهای آمریکایی به اجرای برنامه‌های زیرزمینی در مکان‌های غیررسمی می‌پرداختند که در این میان برخی از رپرها پس از شناسایی، دستگیر و بازداشت می‌شدند.

موسیقی زیرزمینی پیش از انقلاب

ظاهرا اینگونه به نظر می‌رسد که موسیقی زیرزمینی طی دهه‌های گذشته در ایران شکل گرفته است در صورتی‌که طی سال‌های پیش از انقلاب نیز وجود داشته است، هرچند هیچ‌گاه شکل جدی نداشته و باعث عمومیت یافتن موسیقی زیرزمینی نشده است. استعفای محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی و هوشنگ ابتهاج از حضور در رادیو در دهه پنجاه، به دلیل کشتار ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و فاجعه سینما رکس، یکی از اتفاقاتی است که جنبه اعتراضی داشته و می‌توانسته به ایجاد موسیقی زیرزمینی بی‌انجامد. البته در همان مقطع برخی از خوانندگان به طور غیررسمی آثاری را تولید و ارائه می‌کردند که مورد تایید مسئولان وقت نبود و می‌توان آنها را موسیقی زیرزمینی تلقی کرد. تا مدتی پس از انقلاب اسلامی نیز خوانندگان باقیمانده از دوران پهلوی که امکان تولید اثر قانونی نداشتند همچنان در جشن‌های خانوادگی و مناسبات خصوصی به اجرای برنامه می‌پرداختند.

نامه استعفای هوشنگ ابتهاج، محمدرضا شجریان و مرحوم محمدرضا لطفی از رادیو در اعتراض به کشتار ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و فاجعه سینما رکس، به خط استاد شجریان

دلیل کمرنگ شدن فعالیت هنرمندان در زمینه تولید آثار زیرزمینی در شرایط فعلی چیست؟

در حال حاضر نیز موسیقی زیرزمینی وجود دارد اما مانند گذشته جدی نیست و این عدم جدیت چند دلیل واضح دارد. در دهه‌های هفتاد و هشتاد و حتی تا اوائل دهه نود، برگزاری کنسرت در پایتخت و شهرهای مختلف رواج نداشت و هنرمندانی که از این امکان محروم بودند، ترجیح می‌دانند بدون دریافت دستمزد و حتی با تقبل هزینه‌های تولید اثر جایگاه خود را تثبیت کنند و خود را به مخاطبان بشناسانند. در حال حاضر اما اینگونه نیست و شرایط تغییر کرده است. در شرایط فعلی هنرمندان برای کسب درآمد از راه موسیقی ترجیح می‌دهند با کسب مجوز به طور قانونی به فعالیت خود ادامه دهند تا به این ترتیب با برگزاری کنسرت امرار معاش کنند، هرچند این رویه نیز دشواری‌های خاص خود را دارد و میسر شدن آن منوط به ارتباط‌های فراقانونی خوانندگان با کنسرت‌گذاران و تهیه‌کنندگان است. به طور کلی در حال حاضر فضای موسیقی نسبت به دهه‌های قبل بازتر است تا آنجا که خوانندگان زن نیز می‌توانند به فعالیت بپردازند و حتی برای بانوان کنسرت برگزار کنند.

کدام خوانندگان از موسیقی زیرزمینی به استیج‌های رسمی راه یافتند و محبوب شدند؟

اگر به لیست خوانندگان محبوب فعلی نگاهی بیندازیم به نتایج جالبی خواهیم رسید. مثلا اینکه اغلب خوانندگان غیرقانونی دهه‌های قبل حال به هنرمندانی مطرح و محبوب تبدیل شده‌اند و این محبوبیت و مقبولیت تا به آنجاست که کنسرت‌های متعدد آنها به طور معمول در لیست پرفروش‌ها قرار می‌گیرد. موسیقی زیرزمینی در سال‌های نه چندان دور آنچنان اهمیتی داشت که برخی خوانندگان مجوزدار نیز برای شهرت بیشتر آثاری را غیرقانونی منتشر می‌کردند تا به این ترتیب نامشان در لیست فعلان موسیقی زیرزمینی ثبت شود و در نهایت نزد مخاطبان مقبولیت بیشتری پیدا کنند.

محسن چاووشی، حامد هاکان، محسن یگانه، سیروان و زانیار خسروی، مهدی مقدم،‌ آرمین زارعی، یاسر بختیاری با نام مستعار یاس، کاوه آفاق، امیرحسین مقصودلو ملقب به تتلو، سروش لشکری ملقب به هیچکس و رضا پیشرو، تنها برخی از خوانندگانی هستند که فعالیت‌شان را با موسیقی زیرزمینی آغاز کردند. بی‌شک موسیقی زیرزمینی توجه هنرمندان بسیاری را به خود جلب کرده و خوانندگان بسیاری در این زمینه فعالیت کرده‌اند که در حال حاضر نامی از آنها نیست.

محسن چاووشی

محسن چاووشی که فعالیت هنری‌اش را از سال 1383 آغاز کرده، از همان زمان که تک‌آهنگ‌هایش را به صورت غیرقانونی منتشر می‌کرد به دلیل صدای خشدار، سبک و سیاق خواندن و نوع انتخاب ترانه‌ها نزد مخاطبان مقبولیت یافت و در این میان تک‌آهنگ «نفرین» که در سال 1383 تولید و عرضه شده و مضمونی تلخ و منفی داشت از بقیه معروف‌تر است. شهرت غیرقابل توصیف چاووشی پس از ارائه تک‌آهنگ‌های متعدد او را بر آن داشت تا آلبوم‌هایی «نفرین»، «خودکشی ممنوع»، «لنگه کفش» و «متاسفم» را بدون مجوز منتشر کند. چاووشی در نهایت پس از همکاری با داریوش مهرجویی کارگردان فیلم سینمایی «سنتوری» به عنوان خواننده توانست مجوز قانونی دریافت کند و کمی بعد بود که با همکاری «آوای باربد» آلبوم «یه شاخ نیلوفر» را به طور قانونی منتشر کرد و فعالیت قانونی او تا به امروز ادامه داشته است.

مهدی مقدم

در دهه هشتاد که ماهواره پا به خانه ایرانی‌ها گذاشته بود شبکه‌هایی وجود داشت که به پخش ویدئوکلیپ‌های خوانندگان داخلی می‌پرداخت. مهدی مقدم یکی از چند خواننده‌ای بود که در این شبکه‌ها حضوری پررنگ داشت و می‌توان گفت یکی از فعالان عرصه موسیقی زیرزمینی بوده که بعدها با کسب مجوز به تولید آثار قانونی پرداخته است. او که با تک‌آهنگ «خونسرد» نزد مخاطبان مقبولیت یافت بعدها آلبومی قانونی را با همین نام منتشر کرد اما پخش آثار او از شبکه‌های ماهواره‌ای باعث ممنوع‌االکاری‌اش شد و پس از مدتی نیز اجازه فعالیت یافت. «خونسرد»، «سونامی» و «احتیاط» آلبوم‌های رسمی مهدی مقدم هستند و «سردار عاشق»، «-18» و «فیر پلی» از آلبوم‌های غیررسمی او هستند که پخش اینترنتی داشته‌اند.

یاسر بختیاری

یاسر بختیاری یا همان یاس یکی از چندین رپری است که از بدو پیدایش موسیقی رپ در این عرصه حضور داشته و تا به امروز به فعالیت خود ادامه داده است. یاس که همواره به مسائل اجتماعی ایران توجه کرده و یکی از دغدغه‌مندان موسیقی رپ است، در دهه هشتاد آثار مختلفی را عرضه کرده، نخستین رپر ایرانی است که برای پخش قانونی آثار خود از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز گرفته است. «یادت نره» نخستین اثر مجوز دار اوست که با همکاری یک خواننده پاپ تولید شده است. از آخرین فعالیت‌های قانونی یاس می‌توان به همکاری او با عوامل سریال «رقص روی شیشه» اشاره کرد. البته یاس طی همکاری با مصطفی کیایی کارگردان فیلم سینمایی «بارکد» تیتراژ پایانی این اثر سینمایی را خوانده بود که بنا به خواسته مسئولان از اثر حذف شد.

محسن یگانه

محسن یگانه همدوره محسن چاووشی و حامد هاکان است و فعالیت جدی‌اش را با این دو آغاز کرده که نتیجه آن تولید تک‌آهنگ محبوب «نشکن دلمو» است که بدون مجوز عرضه شده و حاصل تلاش آن سه در موسیقی زیرزمینی دهه هشتاد است. شهرت و محبوبیت محسن یگانه باعث شد که او در اواسط دهه هشتاد یعنی در سال‌های 84 و 85 آلبوم‌های «سال کبیسه»، «آخه دل من»، «وقتی رفتی» و «زندونی» را به صورت زیرزمینی تولید و منتشر کند. محسن یگانه در نهایت سال 1387 موفق به کسب مجوز شد و شاید اگر او به اجرای کنسرت برون مرزی‌ در هلند نمی‌پرداخت زودتر از این‌ها موفق به کسب مجوز می‌شد. آلبوم «نفس‌های بی‌هدف» نخستین آلبوم رسمی محسن یگانه است که فروش بالایی داشته و «رگ خواب»، «حباب» و «نگاه» از دیگر آلبوم‌های رسمی اوست.

سیروان و زانیار خسروی

سیروان و زانیار خسروی فعالیت خود را از زیرزمین و با تولید آثار بدون مجوز آغاز کرده‌اند. آلبوم «تو خیال کردی بری» نخستین آلبوم سیروان خسروی است که به صورت زیرزمینی تولید و عرضه شده است. البته سیراون خسروی پیش از خوانندگی و فعالیت‌های زیرزمینی در اواخر دهه هفتاد و اوائل دهه هشتاد در دو کنسرت کاوه یغمایی را همراهی کرده و برای او کیبورد زده است. سیروان طی آن سال‌ها با بسیاری از خوانندگان آن مقطع به عنوان صدابردار، ناظر ضبط، آهنگساز و تنظیم کننده همکاری کرده است. سیروان خسروی در سال 1388 با انتشار آلبوم مجوزدار«ساعت 9» به جرگه خوانندگان مجوزدار پیوسته است.

زانیار خسروی نیز یکی دیگر از خوانندگانی است که آغاز فعالیتش با موسیقی زیرزمینی بوده است. او در اواسط دهه هشتاد اقدام به تولید آثاری در سبک «هیپ‌هاپ» کرد و آهنگ «همینه که هست» را عرضه کرد و پس از آن اقدام به تولید آثار دیگر کرد که «طفره نرو» و «ریسک» نام داشتند و باعث محبوبیتش شدند و با تولید تک‌آهنگ «بدون تو» در سال 1391 به اوج شهرت رسید و یک سال بعد با تولید آلبوم «بیست و هشت» به جمع خوانندگان مجوزدار پیوست.

کاوه آفاق

کاوه آفاق در 18 سالگی نخستین گروهش با نام «پارت» را تاسیس کرد و پس از آن گروه «کاویان» را تشکیل داد که تا سال 1383 ادامه حیات داد و در سال 1384 اقدام به تاسیس گروه «The Ways» کرد و در سال 1390 از این گروه جدا شد. در همان مقطع بود که کاوه آفاق به اتفاق یاس و اروین خاچیکیان تک‌آهنگ «قصه زیرزمین» را منتشر کرد. اثری که باعث محبوبیت بیشتر او شد و در همان سال از جشنواره جهانی موزیک زیرزمینی جایزه دوم را کسب کرد. آفاق با حضور در پنجمین دوره جشنواره موسیقی مقاومت بسیار به چشم آمد و پس از کسب جایزه بهترین اجرای زنده از این رویداد فرهنگی، به عنوان خواننده‌ای مجاز به فعالیت ادامه داد. کاوه آفاق طی این مدت خوانش تیتراژ فیلم‌های «رخ دیوانه» ساخته ابوالحسن داوودی و «ضد گلوله» ساخته مصطفی کیایی را به عهده داشته و کنسرت‌های مختلفی را برگزار کرده است با این حال هنوز آلبوم رسمی خود را به بازار عرضه نکرده است. این خواننده راک/پاپ که ترانه‌سرا نیز هست در سال 1396 مجموعه ترانه‌هایش را با نام «تهران 57» منتشر کرده است.

باید گفت با وجود آنکه در حال حاضر کسب مجوز روند پیچیده‌ای ندارد و برگزاری کنسرت‌های مختلف برای خوانندگان و تهیه‌کنندگان به مقوله‌ای پولساز تبدیل شده اما نمی‌توان پرونده وسیقی زیرزمینی را بسته اعلام کرد. و چه بسا بر اساس وقایع و اتفاقات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بار دیگر موسیقی زیرزمینی جانی دوباره بگیرد.

قطعه «زخم زبون» یا «خیانت» با صدای محسن چاووشی اثری متعلق به فیلم سینمایی «علی سنتوری» ساخته داریوش مهرجویی

«خونسرد» یکی از قطعات نخستین آلبوم رسمی صدای مهدی مقدم به همین نام

قطعه «بارکد» که تیتراژ فیلم سینمایی «بارکد» ساخته مصطفی کیایی بود اما از فیلم حذف شد

قطعه «نفس‌های بی‌هدف» از نخستین آلبوم رسمی محسن یگانه

قطعه «ساعت 9» از آلبوم رسمی به همین نام با صدای سیروان خسروی

قطعه «تو اگه بخوای» از نخستین آلبوم رسمی زانیار خسروی با نام «بیست و هشت»

قطعه «رخ دیوانه» متعلق به تیراژ فیلمی با همین نام به کارگردانی ابولحسن داوودی با صدای کاوه آفاق