سوء تغذیه (به انگلیسی : Malnutrition) یا عدم تغذیه مناسب یک نوع بیماری است که مهمترین دلیل ایجاد آن، مصرف ناکافی یا بیش از اندازه یک یا چند ماده غذایی است. در سال های اخیر با توجه به پیشرفت های انجام شده کمتر کسانی هستند که به این مشکل دچار باشند. سوء تغذیه در کودکان در ایران همانند افعانستان، یمن، افریقا نیست. اما باز هم این ضایعه در مناطقی وجود دارد که می تواند آسیب های اجتماعی، جانی و مالی فراوانی را رقم بزند. دلایل و عوامل سوء تغذیه زیاد است که با راهکار درمانی آن در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

علائم سوء تغذیه در کودکان و نوجوانان
در حال حاضر کودکان زیادی از سوء تغذیه و پیامدهای ناشی از آن رنج می برند که یکی از عوامل آن نا آگاهی والدین در خصوص تغذیه کافی در کودکان می باشد. نوزادان مادرانی که برنامه غذایی آنها براساس مقدار کافی مواد مغذی قرار داده شده، از نظر سلامت عمومی و قوای جسمانی بهتر از نوزادانی هستند که مادرانشان در دوران بارداری دچار کمبود غذایی بوده و برنامه نامناسب داشته اند. بزرگترین مشکلات خیلی از کشورهای در حال توسعه، مربوط به کمبود مواد غذایی لازم برای سوخت و ساز بدن است و این در حالی است که سوء تغذیه در همه کشورهای جهان با شکل های گوناگون مانند چاقی، بدخوری و یا کم خوری دیده می شود، بر پایه آمار سازمان بهداشت جهانی، از سوء تغذیه به عنوان بزرگترین عامل مرگ و میر کودکان یاد شده است.
سوء تغذیه و فقر غذایی باعث به وجود آمدن بیماری های گوناگون در کودکان اعم از موارد زیر می شود :
-عدم رشد جسمی و روانی کودک
-وقفه در سیر تکاملی
-پیدایش اختلالات گوارشی و کبدی، قلبی - عروقی
-دستگاه عصبی
و …

کمبود پروتوئین در کودکان
نبود پروتئین در فرآورده های غذایی مورد استفاده کودکان باعث سوء تغذیه در آنها شده و برای پیشگیری از مشکلات ناشی از آن هر انسان سالم روزی ۳۰۰ گرم و مبتلایان به بیماری هایی چون دیابت، فشار خون و… تا ۲۰۰ گرم در روز تخم مرغ بخورند که ساده ترین و ارزان ترین منبع تأمین پروتئین را در اختیار می گذارد. برای پیشگیری از مشکلات احتمالی به خوردن سفیده تخم مرغ اکتفا شود زیرا برای خوردن زرده آن باید احتیاط بیشتری کرد؛ اما نیاز به پروتئین در کودکان که می تواند باعث ابتلا به بیماری هایی مانند ماراسموس و کاوشیورکور شود، فقط بخشی کوچک از ضروریات غذایی در تغذیه اطفال است.
اگر آمار کودکانی که انواع مواد معدنی دیگری مانند آهن، روی و کلسیم همچنین دسته های متفاوت ویتامین ها به قدر کافی به بدنشان نمی رسد نیز محاسبه شود، امکان دارد میزان و تعداد کودکان مبتلا به سوء تغذیه متفاوت باشد و بیماری های گوناگون دیگری را نیز شامل شود.
به عنوان مثال، براساس برخی آمارهای اعلام شده، سالانه ۱۸ میلیون نوزاد فقط به دلیل کمبود آهن و ید دچار عقب ماندگی ذهنی می شوند زیرا مغز و هوششان به علت سوء تغذیه چنان که باید رشد کافی نداشته است.

سوء تغذیه چیست؟
وقتی عناصر لازم برای کارکرد هر قسمت بخوبی و به میزان کافی تأمین نشود یا برعکس، نسبت هایشان از حد نیاز بیشتر باشد، مشکلات و بیماری های گوناگونی در کارکرد بدن بی نظمی واختلال ایجاد می کند. لاغری یا چاقی مزمن، راشیتیسم، عقب ماندگی ذهنی، دیابت، کبد چرب و… همگی یک سرشان به تغذیه به شیوه بد یا همان بدخوری و بد غذایی وصل است. با این حال، وقتی صحبت از سوء تغذیه پیش می آید معمولا توجهات به مصرف ناکافی و کمبود مواد غذایی لازم برای سوخت وساز یا متابولیسم متمایل می شود. هر قدر این کمبود شدت داشته باشد، کودک مبتلا به سوء تغذیه بیشتر به سمت بیماری های خطرناک تر، طولانی تر و مزمن و ماندگار نزدیک می شود که امکان دارد حتی به مرگ نیز بینجامد.
سوء تغذیه در کودکان بر اساس عوامل گوناگونی اتفاق می افتد:
فقر
جنگ
سبک زندگی غلط
رژیم غذایی نادرست
فرهنگ نادرست تغذیه
نا آگاهی و بی اطلاعی
ابتلا به بیماری هایی که بر تغذیه و عادات غذایی اثر گذار است
و …
در این میان نوزادان و کودکانی که در ابتدای زندگی و سن رشد قرار دارند به دلیل نیاز بیشترشان به مواد معدنی برای شکل گیری بهتر اعضا و ارگان های بدن بیشتر با خطر سوء تغذیه مواجه هستند. در دهه ۱۳۸۰ برخی آمارها حاکی از این بود که در هر پنج ثانیه یک کودک جانش را به سبب گرسنگی از دست می دهد؛ یک دهه پیش، هر پنج ثانیه، یک کودک.

وقتی که نطفه شکل می گیرد
پیش از تولد کودک، بخشی از احتمالات سوء تغذیه ای در آینده او در دستان پدر و مادرش است. تغذیه درست پدر و مادر پیش از شکل گیری نطفه و مهم تر از آن، تغذیه و رژیم غذایی مناسب مادر در دوران بارداری اثر زیادی در این زمینه برجا می گذارد. پدرانی که به دلیل شیوه نادرست تغذیه، ناآگاهی از مواد مورد نیاز بدن، فقر و… نه تنها نمی توانند اسپرمی قوی داشته باشند، بلکه نمی دانند یا نمی توانند منابع مورد نیاز مادر را در طول دوران حاملگی فراهم آورند، یا مهم تر از پدران، مادرانی که از کودکی و نوجوانی به همین دلایل ضعیف ترند و خود با مشکلات تغذیه ای روبه رو هستند، در دوره بارداری عامل اولیه ایجاد و شکل گیری سوء تغذیه در نوزادانشان و ناتوانی در شیردهی پس از تولد او به شمار می روند.

سوء تغذیه در بارداری
بر این اساس، هم در دوره حاملگی و هم در دوره پس از تولد، امراض و اختلالات متعدد ناشی از سوء تغذیه کودکشان را تهدید می کند. رشد ناکافی در دوره جنینی، اختلالات جسمی و ذهنی، تولد زودرس یا نارس، وزن اندک و… از جمله این مشکلات محسوب می شود. در این دوران باید میزان کافی از برخی مواد به بدن برسد و بعضی دیگر از مواد کمتر خورده شود یا در خوردنشان پرهیز و احتیاط بیشتری رعایت شود. کلسیم، آهن، فسفات و… بسیاری از املاح و مواد معدنی در این دوره برای پیشگیری از ایجاد سوء تغذیه در کودکان باید آگاهانه مصرف شود که هر مادری می تواند آن را از پزشک یا متخصص تغذیه پرس وجو کند.
عواملی چون مصرف تنقلات و مواد غذایی با ارزش غذایی ناچیز، ابتلا به بیماری های عفونی بخصوص اسهال، نبود تمام گروه های غذایی در رژیم غذایی همچون گروه میوه و سبزی یا گروه پروتئین و…، وجود انگل در بدن، پیروی از رژیم های غذایی نادرست و مانند اینها نیز از علل بروز سوء تغذیه محسوب می شود.

نشانه های سوء تغذیه
برخی از نشانه های سوء تغذیه ممکن است در سنین متفاوت نوزادان و کودکان و شدت ابتلای آنها به آن، تفاوت هایی داشته باشد، اما علائم عمومی آن عبارت است از خستگی و بیحالی مزمن، وزن کم و لاغری، کوتاه ماندن قد، ضعف در بینایی، اختلال در شنوایی، پریدگی رنگ و خشکی پوست.هر چه سوء تغذیه به سمت شدت بگراید، ریزش یا تغییر رنگ موها، کاهش تمرکز و توجه، تحلیل رفتن عضلات و ماهیچه ها، شکنندگی استخوان ها، برآمدگی شکم و… نیز به این علائم افزوده می شود.

عوارض سوء تغذیه در کودکان
چنان که اشاره شد، سوء تغذیه در کودکان می تواند مسبب ایجاد بیماری ها و اختلالات گوناگون جسمی، مغزی، روانی و… شود، اما متخصصان این بیماری ها و اختلالات را در دسته بندی هایی قرار داده اند که برای نمونه به چند گروه از آنها اشاره می شود:
۱ـ بیماری های ناشی از کمبود املاح
هر کدام از املاح موجود در مواد غذایی وظیفه ای را بر عهده دارند. در بخش زیر بیماری ها و مشکلاتی که در اثر کمبود املاح غذایی در بدن کودکان می تواند به وجود آید را بیان می کنیم.
کم خونی ناشی از فقر آهن (بخصوص در سنین پس از چهار ماهگی)
کوتاهی قد به دلیل کمبود روی
ریزش موی ناشی از فقر روی
شکنندگی استخوان ناشی از فقر کلسیم
ابتلا به گواتر و اختلالات تیروئیدی ناشی از کمبود ید
و…
۲ـ بیماری های ناشی از کمبود ویتامین
ویتامین ها در بدن فعالیت های زیادی انجام میدهند. کمبود و یا اضافه بودن هر کدام از ویتامین ها در بدن اختلالاتی را به همراه دارد و می توان از موارد سوء تغذیه در کودکان دانست.
تعدادی از مشکلات که در صورت کمبود ویتامین ها به وجود می آید را در ادامه بیان کرده ایم.
ضعف یا اختلالات بینایی حتی در حد کوری و شب کوری ناشی از کمبود ویتامین A
راشیتیسم ناشی از کمبود ویتامین D
اسکوروی ناشی از کمبود ویتامین C
موارد اشاره شده در بالا از جمله اختلالات این گروه به شمار می رود. و با مدیریت صحیح در تغذیه می توان از این مشکلات در کودکان جلوگیری کرد.

درمان سوء تغذیه در کودکان
مراحل درمان از ابتلای جزئی به سوء تغذیه تا سوء تغذیه شدید متفاوت است. در مراحل اولیه چه در دوره حاملگی، چه در دوران تولد و نوزادی کودکتان و چه در مراحل نوجوانی ممکن است فقط یک مشاوره با متخصصان تغذیه یا پزشکان متخصص زایمان و اطفال عامل مهمی در پیشگیری از سوء تغذیه باشد و در صورت بروز بیماری، بسرعت نیز بتوان مشکلات و اختلالات را درمان کرد. در مراحل حاد، اغلب ممکن است نیاز به ایجاد تغییرات گسترده تر در روش و سبک زندگی، عادات غذایی، پرهیزها و آموزش های خوراکی، تست های آزمایشگاهی و حتی بستری شدن در بیمارستان باشد.
اگر برخی از علائم سوء تغذیه در کودکتان مشاهده می کنید بهتر است و توصیه می شود پیش از آن که به سوء تغذیه شدید در کودک تبدیل شود با مراجعه به پزشک از ابتلا یا مبتلا نشدن وی به این اختلالات اطمینان حاصل کنید و با انجام اصلاحاتی در سبک زندگی، عادات غذایی و… سلامت را به دلبندتان بازگردانید. در این مواقع پزشک هم ممکن است انجام برخی آزمایش ها را برای اطلاع از سطح و میزان بعضی مواد در بدن نیز تجویز کند.

منبع: مرکز پارسیان مهرپرور