مراسم سنتی محرم در ایران

تاورنیه، بازرگان و جهانگرد فرانسوی در کتاب سفرنامه‌اش درباره‌ی مراسم روز عاشورای سال 1078م. در اصفهان می‌نویسد: "دوازده دسته از دوازده محله اصفهان با علم، کتل، عماری و ساز و برگ‌های مخصوص عزاداری به میدان نقش جهان آمدند. هر دسته یک عماری داشت که هشت تا ده نفر آن را حمل می‌کردند. چوب عماری به انواع گل و بوته نقاشی شده، در هر عماری تابوتی گذارده، روی آن را با پارچه زری پوشانده بودند...".

این متن فقط بخش کوچکی از توصیفات سیاحانی است که به ایران آمده‌ و درباره‌ی مراسم مذهبی مطالبی نوشته‌اند.

زاری بر خاک

زار خاک نام مراسمی‌ است که هرساله در ماه محرم، در روستای قورتان از توابع شهرستان ورزنه اصفهان انجام می‌شود. در این مراسم که شامل دو قسمت است ابتدا زار کوچک اجرا می‌شود و بعد از آن زار خاک انجام می‌گیرد. اهالی روستا در بعد از ظهر تاسوعا به دو دسته تقسیم می‌شوند، یکی دسته‌ سادات و دیگری دسته‌ی عام‌ها (عموم مردم).

طنین دمام‌ در بوشهر

در طول تاریخ مردم طبل‌ها را وسیله‌ای جادویی و قابل ستایش می‌شمردند و آن را به منظور دفع بدبختی و شومی و یا به هنگام فراخوان ارواح پاک می‌نواختند. طبل‌ها برای اعلام خبر امور نظامی هم به کار رفته‌ شده‌اند، همانگونه که برای آواز و پایکوبی نیز مورد استفاده فراوان داشتند. دمام نیز از این امور در طول تاریخ مستثنی نبوده‌ است.

در بین مردم بوشهری در خصوص ورود دمام به بوشهر روایات متفاوتی وجود دارد: بعضی ها اعتقاد دارند که این ساز با برده‌های آفریقایی که برای تجار بوشهری کار می‌کردند آورده شده، بعضی‌ها نیز می‌گویند که بوشهری‌ها به طور غیر مستقیم نوازندگی این ساز را یاد گرفته‌اند. یعنی ساز از هند آورده شده ولی نوازندگی آن را با کمک سیاهان ابداع کرده‌اند. همچنین این اعتقاد وجود دارد که وقتی کشتی خارجی قصد ترک بندر را داشته از آن جا که وسایلی برای گردآوردن ملوانان و کارگران کشتی نبوده، بردگان آن کشتی با نواختن بر روی دمام‌ها، همگان را از جدا شدن کشتی از اسکله آگاه می‌نمودند و مردم بوشهر که نظاره‌گر بودند این مراسم را پسندیده و برای گرد آمدن سوگواران برای عزاداری به کار بستند. به هر حال مردم محلی بوشهر با استفاده از همین ساز کوبه‌ای یکی از شورانگیز‌ترین مراسم را اجرا می‌کنند.

خره زدن (گل‌مالی در صبح عاشورا) در لرستان

مردم استان لرستان، آداب و رسوم دیرینه و جالبی در ایام محرم دارند. آن‌ها در روز عاشورا سرتاپای خود را آغشته به گل کرده و یکی از جالب‌ترین آئین‌ها به نام خره زدن را رقم می‌زنند.

قبل از طلوع آفتاب در صبح روز دهم محرم، با شروع ناله‌ی دهل "چمرونه"، خاکی که در حوضچه‌های مخصوصی که با آجر از روز قبل ساخته‌اند را با آب گرم و گلاب مخلوط و سپس به گل تبدیل می‌کنند. هیزم‌ها را آتش می‌زنند و اعضای هر هیئت به ترتیب در گل آماده شده غلط می‌خورند و برای خشک شدن در کنار آتشی که روشن کرده‌اند می‌ایستند تا خشک شوند و بعد از خشک شدن لباس‌هایشان، با گفتن "هی رو، هی رو" به عزاداری می‌پردازند.

آئین طشت‌گذاری، سنتی از خطه‌ آذربایجان

در کتاب "فرهنگ عاشورا" اثر جواد محدثی، در توضیح این سنت آمده است: "مراسم طشت گذاری، مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا برگزار می‌‏شود و طشت‌های آب را که نمادی از فرات است، در مساجد و حسینیه‌‏ها می‏‌آورند. این سنت نمادی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر است که به روایتی آن حضرت، در روز ۲۷ ذیحجه‏، آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشکر حر و اسبان آن‌ها را سیراب‏ کردند".

بیل برداری زنان قزوینی

یکی از راه‌های زنده نگه‌داشتن هر واقعه‌ تاریخی، باز زنده‌سازی همان وقایع اما با سبک و سیاق جدید است. زنان قزوینی در روز سیزدهم محرم هر سال، در مسجد علی اکبر شهر قزوین جمع می‌شوند و با بیل و کلنگ و عده‌اى هم با دست گرفتن پیکرهاى پارچه‌اى بدون سر، به دور شهر مى‌چرخند و دوباره به مسجد برمى‌گردند و سینه‌ زنى مى‌کنند. این آئین، اشاره ای به خاکسپاری اجساد کربلا توسط زنان قبیله بنی اسد دارد. براساس متون مربوط به وقایع محرم، در روز سیزدهم محرم بعد از واقعه‌ی کربلا که کسی جرات خاکسپاری جنازه‌ها را نداشت، زنان طایفه‌ی بنی اسد جمع شدند و مراسم خاکسپاری را انجام دادند.

نخل برداری، ریشه در گذشته

مراسم نخل‌برداری از مراسم منحصر به فردی است که در ماه محرم انجام می‌شود. معمولا این مراسم با همیاری اهالی از کمک مالی گرفته تا کمک در تزئین و علم کردن و حمل آن برگزار می‌شود.

«نخل» به عنوان تابوت شناخته می شود که چوب بستی عظیم به شکل برگ درخت است اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد. بزرگ‌ترین نخل استان یزد، هم اکنون در شهرستان «تفت» قرار دارد و هر سال در روز عاشورا جمعیتی میلیونی در این مراسم شرکت می‌کنند و صدها نفر از مردم قوی هیکل این سنبل عظیم را بر دوش می‌کشند و گرد میدان نخل به حرکت در می‌آورند.

با توجه به مستندات موجود شاید بتوان مراسم نخل‌گردانی را ریشه در مراسم سوگ سیاوش دانست. یکی از قدیمی‌ترین نوشته‌ها درباره‌ی این موضوع، در کتاب تاریخ بخارا است که مربوط به سده‌ی سوم هجری است: "اهل بخارا را بر کشتن سیاوش سرودهای عجیب است و مطربان، آن سرودها را کین سیاوش گویند. مردمان بخارا را در کشتن سیاوش نوحه‌هاست، چنانکه در همه ولایت‌ها معروف است و مطربان آن را سرود ساخته‌اند و می‌گریند و قوالان آن را گریستن مغان خوانند و این سخن زیادت از 3000 سال است".

همچنین با توجه به نقاشی‌های پنجکنت (شهر کهن پنکجنت در 65 کیلومتری جنوب غربی سمرقند است که ساختار معماری ویژه و همینطوری نقاشی‌های دیواری‌ با موضوعات حماسی، مذهبی، عامیانه و زندگی روزمره دارد. در نقاشی‌های حماسی پنکجنت تصاویری از قهرمان‌های شاهنامه مثل رستم، سیاوش و گردآفرید دیده می‌شود.) که در آسیای میانه بدست آمده، می‌توان رابطه‌ای جالب را میان این مراسم با آئین نخل‌گردانی عاشورا دید. در این نقاشی‌ها تابوت شخص جوانی را که با چادری سیاه پوشیده شده، در حالت تشییع نشان می‌دهند که افرادی به دور تابوت در حال عزاداری هستند. براساس نظر کارشناسان، این نقاشی صحنه‌ مرگ سیاوش و عزاداری‌های سیاوشان را نشان می‌دهد.

می‌توان گفت که با حضور اسلام در ایران، سنت‌های شرقی که برای جوان‌مرگ شدن سیاوش انجام می‌گرفت با آئین عزاداری برای امام سوم شیعیان در هم آمیخت و مراسمی جدید تحت عنوان نخل‌گردانی و سیاه‌پوشی را بوجود آورد.

کرب‌زنی، نوایی غمگین از دل چوب

مراسم کرب‌زنی یکی از آئین‌های سنتی عزاداری در شهر لاهیجان است که هرساله در ماه محرم برگزار می‌شود. کرب تکه چوبی است که به اندازه‌کف دست تراش داده می‌شود و با بندی که در پشت آن تعبیه و به پشت دست بسته می‌شود.

نوحه مراسم کرب زنی:

نوحه‌ای که در مراسم کرب‌زنی خوانده می‌شود، ۲۱ ضرب دارد که از تک ضرب شروع شد و همین طور دو، سه و پنچ ضرب به بالا، تا اینکه ۲۱ ضرب کامل شود، همچنین گروه نخبه، وسط دایره کرب‌زنی می‌ایستد و وقتی مداح در مراسم کرب‌زنی شروع به خواندن کرده و به ضرب بیست‌ویکم می‌رسید، گروه نخبه که در مرکز دایره قرار دارند با حرکتی هماهنگ و رو به بالا به طوری که گویی از زمین به سوی آسمان پرواز می‌کنند و سپس از پشت سر و از زیر پاهای افراد، کرب را می‌‌زدند. در کل افرادی که می‌توانستند بیست و یک ضرب را بزنند، افرادی نخبه بودند و نوایی زیبا و جالب را ارائه می‌دادند.