موزه‌ دفاع مقدس خرمشهر با زخم‌هایی از درون جنگ بر چهره

موزه دفاع مقدس خرمشهر، نخستین موزه دفاع مقدس کشور است که در سال 75 افتتاح شد.

ساختمان این موزه در سال 1309 شمسی ساخته شد که به عنوان ساختمان اداری شرکت نفت مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از وقوع جنگ تحمیلی این ساختمان به اشغال نیروهای بعثی عراق در آمد. نیروهای عراقی از این ساختمان به عنوان برج دیده‌بانی در جنگ استفاده می‌کردند.

پس از جنگ، بخشی از این ساختمان بازسازی شد و در سال 75 به عنوان مرکز فرهنگی دفاع مقدس خرمشهر افتتاح شد. موزه جنگ خرمشهر با نمایش تصاویر رزمندگان دوران دفاع مقدس، ادوات نظامی، نمادها و وسایل به یادگار مانده از سرداران و شهیدان، بخشی مهمی از تاریخ این سرزمین را روایت می‌کند.

متن زیر گفت‌وگوی ایکنای خوزستان با نیما ساسان طرای محتوایی و ناظر پروژه باغ موزه دفاع مقدس خرمشهر است.

لطفاً خودتان را معرفی کنید و درباره چگونگی ورود به موضوع طراحی موزه‌های دفاع مقدس توضیح دهید.

نیما ساسان. متولد 1352. دارای کارشناسی ارشد معماری و کارشناسی ارشد طراحی محیط و منظر. از سال 71 کار حرفه‌ای را در زمینه‌های معماری داخلی، عکاسی، مجسمه‌سازی و طراحی لنداسکیپ شروع کرده‌ام. علاقه‌ من به موضوع جنگ از دوران کودکی و به واسطه‌ حضور پدرم به مدت شش سال در جبهه‌های جنگ شروع شد و به عنوان فرزند یک خانواده‌ نظامی هیچ‌گاه با موضوع جنگ بیگانه نبوده‌ام. اما از سال 89 با مجموعه‌ بنیاد حفط آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس که متولی ساخت و بهره برداری موزه‌های دفاع مقدس است همکاری می‌کنم. شاید نقطه‌ عطف در کار حرفه‌ای را شروع همکاری خودم با این مجموعه بدانم، به دلیل اینکه خاستگاه مدیریت و معاونت مهندسی این مجموعه به عنوان کارفرما، به درستی، یافتن دیدگاهی نو و ارزشی برای پرداختن به موضوع دفاع مقدس بود و مهمترین موضوع برای آنان کیفیت و دقت بالا در طراحی و اجراست به این دلیل که طبق فرمایش مقام معظم رهبری؛(شهدا با ارزشند و آنچه که مربوط به شهداست باید با بهترین کیفیت ارائه شود) و موزه‌های دفاع مقدس مکانی برای نمایش «گنج جنگ» و یا به عبارت دیگر ناگفته و ارزش‌های موجود در دفاع مقدس است.

در ایجاد این روند آقای سردار باقرزاده و جناب آقای سردارکارگر و آقای مهندس دانشی راد سهم بسزایی داشته‌اند و پایه گذار بسیاری از پروژه‌های ارزشمند، در موزه‌ی دفاع مقدس می‌باشند.

لطفاً در مورد آثار خودتان در خرمشهر و دزفول توضیح دهید؟

ساسان: قبل از آنکه بخواهم درباره‌ی آثار اجرا شده توضیح دهم باید به بستر و شرایط اجرای کارها اشاره کنم. بنابراین ترجیح می‌دهم که خرمشهر و دزفول را از دو دیدگاه متفاوت بررسی کنیم، زیرا شرایط و ساختار هر کدام از این دو موزه و محتوای اجرا شده در آن با هم متمایز بوده و آثار ارائه شده در آن هم با دو دیدگاه متفاوت ارائه شده است.

خرمشهر؛ نگین شهرهای ایران که با مقارمت مستقیم و جانانه مردم و شهروندان عادی و تعداد کمی از نیروهای مسلح ژاندارمری و تفنگداران نیروی دریایی حماسه ساز شد. تصور اینکه تهاجم دشمن بدون این مقاومت خودجوش چه سرنوشت شومی را رقم می زند، بسیار ترسناک است.

اتفاقاتی که در خرمشهر رقم خورد هر یک می‌تواند یک سوژه و روایت برای نگارش کتاب یا ساخت فیلم باشد. اتفاقات و حوادث خرمشهر کاملاً مردمی بود و قهرمان این داستان مردمی بودند که تا قبل از این، زندگی راحت و بی دغدغه‌ای را تجربه می‌کردند.

اتفاقاتی که در خرمشهر رقم خورد هر یک می‌تواند یک سوژه و روایت برای نگارش کتاب یا ساخت فیلم باشد. اتفاقات و حوادث خرمشهر کاملاً مردمی بود و قهرمان این داستان مردمی بودند که تا قبل از این، زندگی راحت و بی دغدغه‌ای را تجربه می‌کردند. بنابراین برای بیان روایتهای حماسی درباره‌ خرمشهر کافی است که عکس العمل ها و ایستادگی‌های مردم عادی که تبدیل به قهرمان شدند را روایت کنیم. روایت یک مرد ساده که با دوچرخه خبر تهاجم دشمن را به شهر آورد و باعث جلوگیری از سقوط شهر گشت و قهرمان شد. روایت دختران و پسرانی که با وجود سن کم و بدون مهارت جنگی، شانه به شانه‌ی شهرشان ماندند و حماسه آفریدند.

موزه‌ دفاع مقدس خرمشهر که نتیجه‌ بازسازی و مناسب سازی یک ساختمان قدیمی برای موزه است، با تفکر درستی که طراحان برای بازسازی موزه داشتند، زخم‌هایی از درون جنگ را بر چهره دارد و از هر نظر برای موزه مناسب است. مهندس علی دریس مجری طرح این پروژه بود که زحمات زیادی کشیدند. صرف‌نظر از قضاوت و نقد آثار داخل موزه، محوطه‌ بیرونی با یک اقدام اولیه که به ساخت چندین کانال موازی که با سنگ‌های مالون ساخته شده بود، متوقف مانده بود. گروه طراح برای شروع طراحی با چند چالش روبرو بود که می‌بایست برای پاسخگویی به این چالش‌ها به طرحی مناسب می‌رسید. این چالش‌ها عبارت بود از:

1-قرارگیری مکان ارائه آثار در محوطه‌ بیرونی موزه و کنار ساختمان موزه که از نظر عملکرد باید مانند بخشی از موزه به روایت قسمتی از تاریخ دفاع مقدس بپردازد و تا حد امکان مستند باشد.

2-عدم امکان تخریب کانالهای موجود و استفاده از شرایط وضع موجود برای جانمایی و تطابق طرح.

3-امکان حرکت و گردش گروهی که در قالب کاروان‌های راهیان نور به مناطق جنگی مراجعه می‌کنند فراهم شود.

4- چشم انداز و منظر محوطه‌ موزه باید به گونه‌ای تداعی کننده‌ خرمشهر در زمان جنگ و آزاد‌سازی باشد.

5- با توجه به اینکه مخاطبان اصلی موزه‌های دفاع مقدس را جوانان تشکیل می‌دهند، آثار ارائه شده باید تعاملی(Interactive) و بازی وار(Gamification) باشند که برای جوانان جذاب باشد.

6- در این مجموعه حتماً اثری برای تجلیل از مقاومت مردمی شهروندان خرمشهر وجود داشته باشد تا یاد و خاطره‌ آنان را گرامی بدارد و برای بازدیدکنندگان بازگو کننده‌ روایتی از دوستی و برادری کسانی باشد که در کنار هم مردانه جنگیدند.

7- مهمترین نکته‌ طرح باید رویکرد متفاوت طراحی برای ارائه‌ مضامین دفاع مقدس باشد که نسبت به کارهای انجام شده در سالهای گذشته متمایز و جذاب باشد، که پس از بررسی مدلهای متفاوت، طراحی براساس سناریوی روایتگر(Storytelling) با بهره‌گیری از سوژه‌ها و خرده‌روایتهای مستند و با رویکرد تعاملی(Interactive) و بازی‌وار (Gamification) برای مخاطبین جوان انتخاب شد که درباره‌ این مبحث می‌توان به صورت جداگانه، گفتگو کرد و به چرایی و چیستی این سبک از طراحی پرداخت که در طراحی محوطه‌ موزه‌ دفاع مقدس خرمشهر، استفاده شده است.

با توجه به موارد ذکر شده، گروه طراحی توانست براساس وضع موجود و توجه به چالش‌های پیش رو و موارد ذکر شده به نتیجه‌ مطلوب دست یابد. اما مهمترین و بزرگترین چالش گروه طراحی، مواجه شدن با نظرات، نقدها و روایت‌هایی است که ممکن بود از طرف کسانی که در بطن جنگ بوده‌اند مطرح شود و آثار را به چالش بکشند. بنابراین علاوه بر استفاده از سوژه‌ها و مستندات مکتوب، نیاز به مرجعی وجود داشت که انکار ناپذیر و قطعی باشد و در طول زمان، نتوان موضوعیت و یا چگونگی آن را زیر سوال برد. بنابراین گروه طراح، یک گزینه و انتخاب بیشتر نداشت و آن، استفاده از عکس‌های مستندی است که از جنگ به جا مانده و به هیچ وجه نمی‌توان آنرا انکار کرد و یا به موجودیت آن ایراد گرفت، خوشبختانه درباره‌ خرمشهر، کتاب عکس خرمشهر، دربردارنده‌ مجموعه عکسهای عکاسانی است که به عنوان ناظر تاریخ، تمامی لحظات ناب را به تصویر کشیده و ثبت کرده‌اند و جا دارد، همین جا از این عکاسان که آثار به جا مانده از آنان برای نسل‌های آینده بازگوکننده‌ تاریخ جنگ است، تشکر و قدردانی کنیم، به ویژه آقای جاسم غضبانپور(عکاس جنگ) که در این پروژه در کنار گروه بودند و همواره ما را در این مسیر، راهنمایی کردند و بدون حضور این بزرگوار نمی‌توانستیم به اهداف خود دست یابیم.

طراحی آثار به گونه‌ای بود که هر محدوده به صورت هنر فضاساز و محیطی برای روایت یک سری از سوژه‌ها و با تداعی بخشیدن به عکس‌های مستند موجود، صحنه آرایی و اجرا شد. شروع این نحوه‌ کار به دلیل اینکه مشابهی در داخل کشور نداشت و تلاش تمامی عوامل بر این بود که از سعی و خطا در روند کار جلوگیری شود، با طراحی و ارائه به کارشناسان نظامی، هنری، اجرایی و تشکیل اتاقهای فکر و بحث و گفتگو درباره‌ آثار قبل از شروع اجرای طرح، انجام شد. مدیریت وقت موزه، آقای عقیلی در ارائه‌ بازخوردهای اجرای طرح از دیدگاه کسانی که در مقاومت مردمی خرمشهر حضور داشتند، نظراتی را ارائه کردند که تغییرات مثبتی را درروند طراحی و اجرا ایجاد کرد.

نکته‌ جالب توجه، مدت زمان طولانی یکساله برای طرح اولیه و روند رفت و برگشت طرح در اتاق‌های فکر بود و در نهایت تایید طرح به اجماع رسید که این موضوع برای اجرای یک طرح در موزه‌ دفاع مقدس، لازم و در نوع خود کم سابقه بوده است.

درباره‌ی آثار ارائه شده چه نکاتی وجود دارد که ممکن است برای بازدیدکنندگان از موزه و یا مخاطبین این مقاله جالب بنطر برسد؟

ساسان: به نظر من نحوه‌ طراحی و اجرای آثار و فرآیندی که منجر به طراحی و اجرا شد برای گروه طراحی کاملاً متفاوت بود، با این توضیح که قبل از شروع طرح، مطالعه‌ خرده روایت‌ها و سوژه‌ها توسط گروه طراحی انجام شد و پس از دسته بندی، به جمع آوری مدارک و مستندات و عکسهای مرتبط پرداخته شد، بنابراین درباره‌ هر موضوع یکسری مستندات و یکسری عکس وجود داشت و طراحی آثار برای روایت کردن این مستندات و عکس‌ها انجام شد که منجر به تولید یک اثر فضاسازی شد، در نتیجه هر اثر در درون خود سوژه ها و مستندات و عکس‌هایی را روایت می‌کند که در دل دفاع مقدس بوجود آمده و تلاش شده که این روایتها، غیرتکراری (در عرصه‌ رسانه) و جذاب باشد. در هر محدوده‌، طراحی، تعبیر و معنای خاصی داشت و تیترها و عناوین طرحها برگرفته شده از روایت مرتبط با آنها بود. به عنوان مثال عناوین آثار به شرح ذیل است:

موانع فولادین( ماشینهای کاشته شده)، شانه به شانه‌ شهر( رزمنده‌ای که به دیوار تکیه کرده)دویدن به سرشوق(رزمنده‌ای که به سمت خرمشهر می‌رود) نخلستان سوخته(تنه‌ نخل‌های سوخته شده) و پردیس شهدا( عکس رزمندگان و شهدایی که آخرین نفرات حاضر در مقاومت خرمشهر بودند).

سوال: در زمان طراحی و اجرای آثار خرمشهر، خاطره جالبی در ذهن دارید که برای شما و مخاطبین جالب و قابل ارائه باشد؟

ساسان: برای گروه طراحی، مهمترین و ارزشمندترین اثر از این مجموعه، تابلوی پردیس شهدای خرمشهر است، هدف از طراحی و ایده پردازی این تابلو، ارائه یک عکس یادگاری 1000 نفره از کسانی بود که در آخرین مقاومت در شهر بوده‌اند، به همین دلیل مطالعات توسط چند تیم به صورت جداگانه انجام شد که جناب آقای جاسم غضبانپور و سرکار خانم نوشین ناظمان بیشترین زحمات را در این زمینه کشیده‌اند.

برای گروه طراحی، مهمترین و ارزشمندترین اثر از این مجموعه، تابلوی پردیس شهدای خرمشهر است، هدف از طراحی و ایده پردازی این تابلو، ارائه یک عکس یادگاری 1000 نفره از کسانی بود که در آخرین مقاومت در شهر بوده‌اند، به همین دلیل مطالعات توسط چند تیم به صورت جداگانه انجام شد که جناب آقای جاسم غضبانپور و سرکار خانم نوشین ناظمان بیشترین زحمات را در این زمینه کشیده اند.

عکس فتومونتاژ در نوع خود منحصر به فرد و کاملاً بی مانند است به این دلیل که برای تهیه آن از عکس‌های قدیمی و کوچک و با کیفیت و رنگ‌های متفاوت استفاده شد و همه نفرات به صورت دوستانه در یک قاب قرارگرفتند. در نهایت و با تلاش فراوان بیش از 700 نفر شناسایی شدند و عکس‌های آن در مقیاس واقعی چاپ و ارائه شد. شاید زیباترین صحنه برای گروه طراحی و مجری لحظه‌ای بود که رونمایی این عکس با حضور رزمندگانی که چهره شان در تصویر وجود داشت و همسنگران شهدایی بودند که در کنار یکدیگر جنگیدند، انجام شد و ساعت‌ها بطول انجامید، این مردان مرد با اشک و لبخند و با هیجان وصف ناپذیر به بازگو کردن خاطرات و روایت‌هایی پرداختند که قلبها را به لرزه می‌اندازد. لحظات ناب و تکرار نشدنی از اسطوره‌هایی که شجاعت و پایمردی تک تک آنان، ماشین جنگی دشمن را متوقف ساخت و سرنوشت جنگ نا‌برابر و متجاوزانه‌ای که دشمن بر علیه مردم ایران شروع کرده بود تغییر داد و امنیت و ثبات را به کشور باز گرداند.

لحظات رونمایی این تابلو، زیباترین صحنه‌ای است که هر طراح می‌تواند از بازخورد مخاطبین اثرش دریافت کند و همیشه در خاطره‌ها خواهد ماند.

سوال: در پایان بحث اگر مطالبی برای بازگو کردن به نسل جوان که دفاع مقدس را تجربه نکرده اند دارید، بیان کنید.

ساسان: روزی، روزگاری سرزمینی در صلح و آرامش بود و یک روز دشمن به مرزها، شهرها و خانه‌های مردمی تجاوز کرد که هیچ گونه آمادگی برای جنگ نداشتند. پسران و دخترانی که زیباترین ایام زندگیشان را تجربه می‌کردند و زندگی عادیشان را داشتند. یک لحظه‌ سرنوشت ساز و یک تصمیم سرنوشت ساز زندگی تک تک آنان را دگرگون ساخت و هرکدام ار آنها با پذیرش مسئولیتی سنگین و با انتخاب‌هایی که به قیمت از دست رفتن جان عزیزشان بود تصمیم گرفتند بایستند و مقاومت کنند. همین جوانان معمولی و عادی، آن چنان شجاعت، شهامت و غیرتی از خود نشان دادند که داستان زندگی هر کدام، همچون قهرمانی است که در داستان‌ها روایت می‌شود. آنها قهرمان نبودند ولی در زمان کوتاهی قهرمان شدند. این خصلت‌ها و مرام و مسلک در وجود هر انسانی وجود دارد و در شرایط مناسب متبلور می‌شود، پرداختن به موضوع دفاع مقدس برای نسل جوان، باعث خودباوری و اعتماد به ویژگی‌هایی در نسل جوان خواهد شد که هر لحظه و در هر مکانی می‌تواند اتفاق بیفتد.

شجاعت و شهامت و ایثار و از خودگذشتگی، ایمان و اقتدار می‌تواند جزیی از باورهای مردم یک سرزمین باشد. همین خصلت‌ها و باورهاست که صلح را برای کشورمان به ارمغان خواهد آورد. به عبارت دیگر، موزه‌های جنگ می‌تواند مکانی برای آموزش صلح به جوانان این مرز و بوم باشد.

شجاعت و شهامت و ایثار و از خودگذشتگی، ایمان و اقتدار می‌تواند جزیی از باورهای مردم یک سرزمین باشد. همین خصلت‌ها و باورهاست که صلح را برای کشورمان به ارمغان خواهد آورد. به عبارت دیگر، موزه‌های جنگ می‌تواند مکانی برای آموزش صلح به جوانان این مرز و بوم باشد. در آخر من هم از طرف خودم و گروه همکارانم از شما به عنوان یک مجموعه فرهنگی که به بیان موضوعات ارزشی می‌پردازید تشکر می کنم و برای شما آرزوی موفقیت دارم.

انتهای پیام