جلوه‌های مبارزه با افسردگی در جلسات عزاداری امام حسین(ع)

جمشید پورجواد، مدرس و پژوهشگر حوزه دین و روان، در گفت‌وگو با ایکنا به تحلیل روانشناسی واقع کربلا پرداخت و در ابتدا بیان کرد: قصد ما از این نوع تحلیل، تقلیل ماجرا به این سطح نیست، زیرا عاشورا ماجرایی فرازمانی است که ابعاد مختلفی را در بر دارد.

وی با اشاره به بحث توانایی در تعویق کامیابی به عنوان یک اصل در روانشناسی، بیان کرد: در سال 1970 واکر میشل، آزمایشی در این زمینه انجام داد؛ وی چند کودک را دعوت به اتاقی کرد و به همه آن‌ها یک کیک خوشمزه داد و از همه آن‌ها خواست که تا زمانی که او به پشت در اتاق رفته و باز می‌گردد، اگر کسی کیکش را نخورد یک کیک دیگر جایزه می‌گیرد، اما تنها چند کودک کیک را نخوردند.

پورجواد ادامه داد: سال‌ها بعد، این کودکان که وارد اجتماع شده و شغل و همسر گرفته بودند از سوی میشل مورد بررسی قرار گرفتند و مشخص شد که افرادی که کیک را نخوردند، یعنی تعویق در کامیابی خود داشتند، افرادی هستند که در بزرگسالی، زندگی و شغل بهتر و موفق‌تری دارند و انسان‌های مفیدتری هستند، ولی افراد دیگر درگیر برخی مشکلات از جمله اعتیاد و الکل شدند.

تعویق در کامیابی در ماجرای طالوت

این روانشناس اسلامی با بیان اینکه با این تحقیق جهشی در روانشناسی ایجاد شد اظهار کرد: از این آزمایش به دست آمد، افرادی که خواهان لذات آنی هستند در بحران‌ها نمی‌توانند خود را کنترل کنند؛ در قرآن کریم و در ماجرای طالوت هم بیان شده که وی از سربازانش خواست تا از نهر جز به اندازه یک مشت آب نخورند و افرادی که بیشتر خوردند از گردونه سربازان ایشان خارج شدند.

پورجواد ادامه داد: سپاه دشمنان طالوت یعنی جالوت تعدادشان خیلی زیادتر از لشکر طالوت بود ولی به اذن خدا لشکر طالوت پیروز شد یعنی موفقیت به تعداد افراد نیست بلکه به انجام تکلیف است که در ماجرای کربلا هم این مسئله تکرار می‌شود.

این پژوهشگر دین و روان اظهار کرد: در ماجرای عاشورا حضرت هیچ کسی را برای ماندن و دفاع در برابر دشمن مجبور نکرد بلکه به همه فرمود هر کس می‌خواهد برود، برود و اگر کسی دینی(چیزی بر ذمه) دارد باید دین خود را بپردازد؛ یعنی حضرت افرادی را گلچین کرد که اهل جزع، فزع، گلایه و گناه نباشند یا دغدغه اجتماعی و اقتصادی مانند باغ و گوسفند نداشته باشند. همین مسئله سبب شد تا همه لشکر امام حسین(ع) شجاعانه در برابر یزیدیان بایستند.

عزت نفس؛ بنیان بهداشت روان

وی با بیان اینکه سازه اصلی بهداشت روان عزت نفس است، تصریح کرد: در کربلا عزت نفس موج می‌زد و در حد اعلا وجود داشت و همه شعار «هیهات من الذلة» را سر دادند؛ برخی شبهه می‌کنند که حضرت برای علی اصغر(ع) آب طلبیدند و این با عزت نفس در تنافی است، در حالی که اگر این روایت درست هم باشد، باز در تنافی با عزت نفس نیست، زیرا امام حجت را برای همه تمام کرد.

پورجواد با بیان اینکه قدرت تعویق کامیابی با عزت نفس رابطه مستقیم دارد، تصریح کرد: امام حسین(ع) در شرایطی که چند روز آب به او نرسیده و همه عزیزانش شهید شدند و خانواده او در آستانه اسارت هستند عزت نفس خود را حفظ می‌کند، در حالی که براساس ملاحظات عادی، افراد در چنین وضعی باید دچار اضمحلال و فروپاشی شخصیتی شوند، ولی امام(ع) در اوج آرامش قرار دارد و هر لحظه هم با نزدیک شدن به شهادت چهره‌اش برافروخته‌تر می‌شود.

وی افزود: افرادی که ایدئولوژی سالمی دارند درک بهتری از عالم دارند و بحران‌ها را بهتر می‌توانند تحمل کنند، چون زندگی آنان معنادارتر است، ولی کسانی که معنای درستی از زندگی ندارند با کمترین ملایمات روحیه خود را از دست داده و دچار بی‌هدفی می‌شوند.

افزایش سرمایه معنوی؛ مانع افسردگی

این مدرس و محقق حوزه علمیه به طرح این شبهه از سوی برخی افراد پرداخت و ادامه داد: می‌گویند که جلسات عزاداری سبب افسردگی می‌شود، ولی این مسئله با روانشناسی ناسازگار است، چون افرادی دچار افسردگی هستند که نتوانند به درستی هیجانات خود را کنترل کرده و بروز دهند، ولی کسانی که برون‌ریزی هیجانی مناسبتر و بهتری دارند، یعنی احساس غم و شادی خود را تخلیه می‌کنند سالم‌تر هستند، در عزاداری انسان هیجان خود را در قالب گریه بیرون می‌ریزد. یکی دیگر از عوامل افسردگی، نداشتن سرمایه معنوی است، روضه موجب تقویت باور به خدا، نبوت، امامت ومعاد به عنوان برترین سرمایه‌های معنوی است.

مقایسه مصیبت با گرفتاری‌های خود

این محقق با بیان اینکه بزرگ پنداشتن مشکلات کوچک از دیگر نشانه‌های افسردگی است، ولی در روضه‌داری همانندسازی میان مصیبت‌های امام و خاندانش با گرفتاری‌های به مراتب نازلتر فرد صورت می‌گیرد و سبب آرامش روحی بیشتر او می‌شود؛ زیرا او می‌بیند که مشکلاتش در برابر مشکلاتی که به امام به عنوان یک انسان کامل و برگزیده خدا رسیده ناچیز و غیرقابل ذکر است.

دور شدن از بی‌هدفی

پورجواد با بیان اینکه این احساس، نومیدی را از انسان دور می‌کند تصریح کرد: احساس بی‌هدفی و پوچی از دیگر نشانه‌های یک فرد افسرده است، در صورتی که حضور در مجلس عزاداری و گریه کردن سبب درگیر شدن فرد با یک آرمان و مکتب می‌شود و اجازه نمی‌دهد که او دچار پوچی و بی‌هدفی شود؛ زیرا وقتی فردی برای خود آرمانی ندارد و یا آرمانش محدود و دم دستی است، بعد از مدتی دچار تغییر رویکرد و انحراف و پوچی و بی‌هدفی خواهد شد.

دوری از تنهایی

پژوهشگر دین و روان با بیان اینکه تنهایی از دیگر عوامل افسردگی است، بیان کرد: در جلسات محرم ارتباطات فرد به مقداری زیادی با انواع قشرها و افراد بیشتر می‌شود و فرد از تنهایی بیرون می‌آید بنابراین نه تنها مایه افسردگی نیست بلکه سبب شادمانی و نشاط فرد هم می‌شود بنابراین این ادعا که عزاداری سبب افسردگی است با نگاه به این بعد هم منتفی است.

کاهش احساس حقارت

پورجواد با بیان اینکه احساس گناه از دیگر نشانه‌های یک فرد افسرده است تصریح کرد: در جلسات عزاداری فرد، احساس نزدیکی بیشتری با خدا به علت ثوابی که انجام داده می‌کند و امیدواری او به رحمت الهی افزایش می‌یابد و حقارت‌های درونی فرد کمتر می‌شود بنابراین برخلاف آنچه منحرفان می‌گویند که عزاداری سبب افسردگی است می‌تواند عاملی برای رفع آن باشد.

کم شدن‌هراس از مرگ

این محقق حوزه علمیه، کم شدن هراس از مرگ را از دیگر برکات روضه و عزاداری برشمرد و بیان کرد: در واقعه کربلا نترسیدن از مرگ موج می‌زد؛ اینکه توصیه شده دعای 40 صحیفه سجادیه با این مطلع « ... اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدِ وَ الِهِ، وَاکْفِنا طُولَ الْاَمَلِ، وَ قَصِّرْهُ ...؛ بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست، و ما را از آرزوى دراز نگاهدار، و آرزوها را با عمل راستین بر ما کوتاه کن، تا به پایان بردن ساعتى را از پى ساعتى، و دریافتن روزى را به دنبال روزى، و پیوستن نفسى را به نفسى، رسیدن گامى را به گامى آرزو نکنیم، و ما را از فریب آرزوها در سلامت دار، و از بدیهایش در امان دار ...» را برای کاهش اضطراب زیاد بخوانیم چون همین اثر را دارد. در کربلا به علت ایمان بالای اصحاب امام حسین(ع) و ایشان نه تنها هراس از مرگ دیده نمی‌شود بلکه برای رفتن به کام مرگ لحظه‌شماری می‌شود، زیرا ورای این عالم و نعمات آن برایشان مکشوف شده است.

جلسات عزاداری؛ عامل خودآگاهی

وی با بیان اینکه میان ادراک و احساس انسان تفاوت وجود دارد و در این میان، ادراک نیز بین افراد مختلف متفاوت است، حضرت سیدالشهداء(ع) وقتی همه فشارها را تحمل کرد در نهایت فرمود که راضی به رضایت خدا و تسلیم به امر او هستم؛ حضرت زنیب(س) ادراک توحیدی داشت و با اینکه در یک‌روز بیشترین مشکلات را تحمل کرد، ولی فرمود «ما رایت الا جمیلاً»،. در روایت بیان شده که از یکی از حضرات معصومین(ع) پرسیدند که اشرف و افضل افراد کیست، حضرت فرمود: «کسی که موعظه شود قبل از آن که موعظه بشنود و بدون تنبیه از جهل بیدار شود». این مسئله دقیقاً مبتنی بر خودآگاهی و خودشناسی است و خودآگاهی و خودشناسی در کربلا در اوج خود بوده است.

پورجواد با بیان اینکه بزرگان اهل معنا 40 منزل برای عرفان تعریف کرده‌اند که مرحله اول یقظه و بیداری است، اظهار کرد: کسی که می‌خواهد بیدار شود باید بیداری‌اش از طریق سیدالشهدا(ع) باشد؛ جلسات سیدالشهداء(ع) جلسات تنبیه و بیداری است تا منجر به خانه‌تکانی، خودآگاهی و بیداری شود.

تقویت ارتباطات در روضه‌های خانوادگی

وی با تأکید بر اینکه روضه و جلسات عزا موجب تقویت ارتباطات میان فردی، اجتماعی، موجب تقویت عزت نفس و خارج کردن زندگی انسان از پوچی و بی‌هدفی است، بیان کرد: جلسات روضه همچنین منجر به انس و الفت میان اعضای یک خانواده و خانواده‌های مختلف می‌شود؛ زیرا بسیاری از روضه‌ها به صورت خانوادگی برگزار می‌شود و وقتی خانواده‌ها به صورت جمعی به این مجالس می‌روند احساس دل‌رحمی و نزدیکی بیشتری با هم دارند.

کاهش آمار جنایت

پورجواد تأکید کرد: تجربه و آمارها نشان می‌دهند که در ایام محرم و عزاداری حضرت امام حسین(ع) میزان جرم، جنایت و سرقت‌ها و ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی کمتر از ماه‌های دیگر می‌شود.