یادی از ترانه‌‌ها و موسیقی لری+فیلم و صوت

در مناطق لرنشین، تصویری از رقص و پایکوبی بر قطعه‌ای سفالی به دست آمده که قدمت موسیقی در این منطقه را به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح می‌رساند. درمیان آثار و شواهد به دست آمده در مناطق حومه زاگرس و لرستان نیز تصاویری از آلاتی چون شیپور و تنبور روی ظروف نقره وجود دارد که حاکی از رواج موسیقی نزد این قوم در عهد ساسانی است.

به گزارش خبرنگار ایلنا، استان لرستان نیز مانند دیگر مناطق ایران موسیقی منحصر به خود را دارد و طی سال‌ها، دهه‌ها و قرون گذشته افراد بسیاری برای بقا و ارتقای آن کوشیده‌اند. این منطقه مانند دیگر مناطق کشور در ادوار مختلف تاریخ، محل بروز تمدن‌ها و آثار تاریخی بسیار است. بنا به گفته مورخان قوم لر در عهد باستان نخستین رام‌کننده و پرورش دهنده اسب بوده و به جز این، آثار به‌جا مانده تاریخی، از جمله تندیس‌های مفرغی به‌جامانده از مناطق مختلف گواهی دیگر بر قدمت قوم لر در ایران است. با این حساب می‌توان گفت موسیقی لرستان نیز دارای قدمت بسیار است و وجود نغمه‌های سرنا و هوره‌‌های مرسوم سند معتبری بر این قدمت است.

بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق لرنشین، تصویری از رقص و پایکوبی بر قطعه‌ای سفالی به دست آمده که قدمت موسیقی در این منطقه را در حدود هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح تخمین می‌زند. از آثار و شواهد به دست آمده در مناطق حومه زاگرس و لرستان نیز تصاویری از آلاتی چون شیپور و تنتور روی ظروف نقره وجود دارد که حاکی از رواج موسیقی نزد این قوم در عهد ساسانی است. امروزه نیز برخی از نغمه‌های باستانی در قالب مقام‌های موسیقی قومی باقی مانده است.

همزیستی فرهنگ‌ها

در مناطق مختلف لرستان چند فرهنگ مختلف وجود دارد که به نوعی چند و چون موسیقی این بخش از ایران را تحت تاثیر قرار داده است. لرها، لک‌ها و بختیاری‌ها اقوامی هستند که از دیرباز تاکنون به حیات خود ادامه داده‌اند. مشترکات بسیاری در نحوه زندگی این سه قوم وجود دارد و همین موضوع باعث شده هنرمندان آن منطقه از یکدیگر تاثیر بگیرند و بر نحوه تولید آثار و چگونگی آنها، تاثیر بگذارند.

موسیقی لرستان سازهای متنوعی دارد که البته برخی از آنها با سازهای دیگر مناطق مشترک است. موسیقی لرستان به بخش‌هایی چون موسیقی کار، موسیقی بر اساس مراسم و رسومی که از گذشتگان به یادگار مانده، موسیقی جشن‌ها و موسیقی بر اساس ترانه‌ها تقسیم‌بندی شده است. لرستان یکی از مناطقی است که در بخش ترانه نیز غنی و متنوع است. موسیقی لرستان در این بخش به چند نوع مختلف دسته‌بندی می‌شود که هر کدام از آنها نیز بر اساس موسیقی مشخص خوانده می‌شوند. این بخش‌ها عبارتند از «ترانه‌های غنایی و عاشقانه»، «ترانه‌های حماسه رزمی»، « ترانه‌های سوگواری»، «ترانه‌های فصول»، «ترانه‌های کار»، «ترانه‌های طنز و سرودهای مذهبی».

ترانه‌های غنایی و عاشقانه

ترانه‌های غنایی و عاشقانه آثاری هستند که در قالب موسیقی به وصال و فراق عاشق و معشوق می‌پرازند. این نوع موسیقی به طور کلی در مراسم جشن و سرور بخصوص عروسی‌ها و مراسمی چون جشن برداشت گندم اجرا می‌شود. باید یادآور شد که توالی و ترتیب اجرای این نوع موسیقی در مناطق لک‌نشین و لرنشین متفاوت است.

توالی و ترتیب اجرای این نوع موسیقی در مناطق لک نشین به این ترتیب است: «قطار»، «سنگین سماع»، «هل پرکه» یا «هل پرکان»، «دو پا»، «سه پا»، «شانه‌شکی»، «اوشاری». این ترتیب در موسیقی مناطق لر نشین به این شکل است «سنگین سماع»، «دو پا»، «سه پا»، «شانه شکی» و... و باید یادآور شد که گاه در میان مقام‌های ذکر شده مقام‌هایی چون «علی دوستی» یا «علی سونه»، «عزیزبگی» یا «ساری‌خوانی» اجرا می‌شوند.

موسیقی مناطق لک‌نشین و لرنشین با توجه به آمیختگی بسیار اهالی این دو قوم و البته گذشت زمان و فراموشی، مقام‌هایی چون «قطار»، «هل پرکه» اندک تفاوت‌هایی دارند.«هی لو»، «بینا بینا»، «کیودار»، «شیرین و خسرو»، «میربگی» یا میرونه برخی دیگر از مقام‌هایی هستند که در موسیقی غنایی و عاشقانه لرستان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ترانه‌های حماسی و رزمی

ترانه‌های حماسی و رزمی، بخشی دیگر از موسیقی لرستان هستند و همانطور که از عنوانشان پیداست در جنگ‌ها و رزم‌ها و خلق حماسه‌ها کاربرد دارند. از میان انواع ترانه‌ها که با کلام یا بی‌کلام هستند می‌توان به «دایه دایه»، «جنگه‌را»، «جنگ‌لرو»، «سوارهو» اشاره کرد.

ترانه‌های سوگواری

ترانه‌های سوگواری که مانند دیگر بخش‌ها، همراه با موسیقی اجرا می‌شوند به طور معمول جنبه آیینی دارند و از دیرباز تاکنون در مراسم عزاداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. «چمری» یا «چمریانه»، «سحری»، «بوه بوی»، «شیونی»، «کریمخانی» و «پاکتلی» برخی از مقام‌هایی این بخش هستند.

ترانه‌های فصول

این دسته از ترانه‌ها همانطور که از نامشان مشخص است بنا به اتفاقاتی که در فصول مختلف رخ می‌دهد، به وجود آمده‌اند و در حال حاضر به‌طور کم و بیش مورد توجه قرار می‌گیرند. «برزه کوهی»، «ماله ژیری»، «کوچ بارو» برخی از ترانه‌های این بخش هستند.

ترانه‌های کار

لرستان مانند دیگر مناطق دارای موسیقی کار هستند. اهالی لرستان به منظور انجام سریع‌تر و راحت‌تر کارهایی چون کشاورزی، دامداری، چوپانی و شیردوشی بر اساس ترانه‌هایی مشخص آواخوانی می‌کنند. مردان و زنان لر این آثار را به صورت فردی یا جمعی می‌خوانند. «گل درو»، «هوله» و «چوپانی» برخی از ترانه‌هایی هستند که در این بخش مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ترانه‌های طنز

ترانه‌ها و به طور کلی موسیقی منطقه لرستان به آثار جدی و غم‌ناک خلاصه نمی‌شود. این منطقه ترانه‌هایی با محتوای طنز نیز دارد. این آثار معمولا به صورت فی‌البداهه و اغلب در قالب هجو اجرا می‌شوند و در مواقعی کاربرد دارند که شخص، اشخاص و اتفاقاتی مورد نقد قرار گیرند. طی این روند گاه اجرای این آثار با حرکات نمایشی طنز همراه است. از ترانه‌های این بخش می‌توان به «هه‌نبات» و «کاسمسا» اشاره کرد.

ترانه‌های مذهبی

بخشی از مردم لرستان (از جمله دلفان) مانند اهالی برخی از مناطق کرمانشاه یارسان هستند و بر همین اساس ترانه‌های مذهبی آنها بر اساس کلام‌های یارسان است و جنبه عرفانی دارد.«کلام سیدخان الماس»، «ضامن آهو»، «سرای خاموشان» یا «شهر بی‌صدا» برخی از مقام‌های مذهبی منطقه لرستان هستند.

دیگر ترانه‌های با اهمیت منطقه لرستان

«شه‌نومه خوانی» که همان شاهنامه‌خوانی است جزو موسیقی حماسی لرهاست و معمولاً در دستگاه «چهارگاه» اجرا می‌شود. «بزمیری» نیز ترانه‌ دیگری است که در زمان تلف شدن حیوانات اهالی ایل و دامدارها کاربرد دارد. «کشکله شیرازی» یکی دیگر از عاشقانه‌های اصیل لرستان است که در جشن‌ها، در مواقع کار و کوچ اجرا می‌شود. این ملودی ریتمی شاد دارد که در اجرا با تکیه‌ها و تاکیدهائی خاص خوانده می‌شود. مضامین اشعار این ملودی در وصف زیبایی‌های معشوق است که گاه به گونه یک منظومه متشکل از خیال‌پردازی‌های فراوان است. این ترانه با تغییراتی، در مناطق مختلف لرستان خوانده می‌شود که دو نوع «پاپی‌یونه» و «خرم‌آبادی» آن مشهور است. «کِشکله شیرازی» پاپی‌یونه به لحاظ مضامین شعری و ریتم و فرم، با «کِشکله شیرازی» خرم آبادی تفاوتی زیادی ندارد. تنها تفاوت آن در گردش ملودی‌ها و آهنگ خاص آنها است.

سازهای محلی لرستان

کمانچه، نی، سرنا، دهل، تنبک، دو زله و تمیره (تنبور) سازهایی هستند که در موسیقی لرستان و گونه‌های مختلف آن مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سرنا

سرنا سازی بادی است که علاوه بر لرستان در کردستان، کرمانشاه و مناطق دیگر ایران مورد توجه است. جنس سرنا که یکی از سازهای باستانی است از چوب است، اما در گذشته برخی اقوام آنرا از شاخ حیوانات می‌ساخته‌اند. این ساز در حال حاضر کمتر از گذشته مورد توجه است. احسان عبدی‌‌پور یکی از نوازندگان حال حاضر ساز سرناست. او اهل لرستان است و طی سال‌های فعالیتش، در کنسرت‌های برون مرزی و غیر ایرانی حضور داشته و در کنار نوازندگان دیگر کشورها سرنا نواخته و طی این روند سرنا را تاحدودی به هنرمندان دیگر کشورها معرفی کرده است.

ساز سرنا که علاوه بر لرستان در مناطق دیگر نیز کاربرد دارد

کمانچه

کمانچه یکی از سازهای پرکاربرد موسیقی لرستان و ساز رسمی این قوم است. اهالی لرستان به این ساز زهی «تال» می‌گویند. این ساز در جزییات با کمانچه‌ای که به طور معمول در موسیقی سنتی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، تفاوت‌هایی دارد. فاحش‌ترین تفاوت کمانچه و «تال» مربوط به کاسه ساز است. کاسه «تال» یک پارچه نیست و برخلاف کمانچه پشتش باز است و به همین دلیل برخی آن را کمانچه پشت باز می‌نامند. یکی دیگر از تفاوت‌های ظاهری مربوط به اندازه و ابعاد این دو ساز است. «تال» تقریبا مخروطی شکل است و به لحاظ ابعاد با کمانچه تفاوت‌هایی دارد. نحوه نوازندگی تال نیز با کمانچه تفاوت‌هایی دارد. نوازندگان لر با ایجاد ویبراسوین‌های مختلف لحنی متفاوت به ملودی‌ها می‌دهند. ملودی‌ها نیز در سه بخش باستانی (شامل کلام‌ها)، روستایی (همراه با دوزله و دهل) و شهری (همراه با کمانچه و گاه در کنار سایر سازها) قرار می‌گیرند.

کمانچه لری که در منطقه لرستان به آن «تال» می‌گویند. این ساز را با عنوان کمانچه پشت باز نیز می‌شناسند

تنبور

تنبور یکی دیگر از سازهای لرستان است. این ساز شبیه تنبوری است که در گوران و صحنه (دو منطقه از کرمانشاه) کاربرد دارد. در منطقه لرستان به تنبور «تمیره» می‌گویند. باید یادآور شد که موسیقی مقامی کرمانشاه در برخی مناطق لرستان مانند دلفان نیز مرسوم است و دلیل وجود تنبور در دو منطقه کرمانشاه و لرستان به همین دلیل است. البته باید گفت ساز تنبور با اندک‌تفاوت‌ها در ساختار ظاهری ساز و نحوه نواختن در برخی مناطق ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. تالش یکی از همین مناطق است. تنبور تالشی به لحاظ ظاهری از تنبور کرمانشاه و لرستان کوچک‌تر است و با مضراب نواخته می‌شود.

تنبور که در منطقه لرستان به آن «تمیره» می‌گویند؛ با اندکی تفاوت در ساختار و نحوه نواختن در مناطق دیگر نیز مورد استفاده است

سازهایی که به جز لرستان در مناطق دیگر کاربرد دارند

نی، دهل، تنبک، دوزله نیز سازهای دیگری هستند که در موسیقی لرستان کاربرد دارند و به لحاظ ظاهری با سازهای دیگر مناطق تفاوت چندانی ندارند.

برخی از ویژگی‌هایی موسیقایی لرستان و وجوه اشتراک آن با موسیقی کردی

در آثار لری برخی ترانه‌ها در ابتدا با (ضدضرب) آغاز می‌شوند که وجه اشتراک موسیقی لری و موسیقی کردی محسوب می‌شود. ترانه‌های منطقه لرستان مانند سنت رایج در ترانه‌های محلی سایر نواحی، از دو جمله (فراز و فرود) و گاه از یک جمله تشکیل شده‌ند. به طور معمول بیت واحدی از کلام در هر ترانه وجود دارد که مانند ترجیع‌بند تکرار می‌شود. عموماً ترانه‌ها با انتخاب کلمه‌ای از این بیت نامگذاری می‌شوند که مشابه این مورد در ترانه‌های قوم کرد نیز وجود دارد. در ترانه‌های لری همواره از آواها و کلماتی چون «هه»، «هی»، «خدا»، «روله»، «عزیزم» استفاده می‌شود. این کلمات در پیوند و تطبیق هجاهای شعر و موسیقی ایفای نقش می‌کنند. معمولاً در پایان هر ترانه نوازندگان قطعه‌ای ضربی با ریتم 4/2 می‌نوازند که این مورد نیز در موسیقی کردی وجود دارد. در موسیقی لرستان، اشعار هجایی و بیت‌های تکراری در ترانه‌ها به نسبت به قوم کرد کمتر استفاده می‌شود؛ به ویژه در ترانه‌های شناخته شده. در اجرای موسیقی نوعی لهجه خاص (لری) توسط نوازندگان کمانچه ایجاد می‌شود که تاکیدی بر هویت ملودیک موسیقی قوم لر است. اغلب ترانه‌های قوم لر(به ویژه در منطقه لرستان) در دستگاه ماهور ساخته شده‌اند که این ساخته‌ها با حس سلحشوری و روحیه حماسی مردمان لر تطابق دارد.

هر اندازه موسیقی منطقه لرستان به موسیقی کردی نزدیک است به همان نسبت موسیقی مناطق بختیاری با موسیقی نواحی فارس و جنوبی ایران سنخیت دارد.

بزرگان گذشته و حال موسیقی لرستان

منطقه لرستان طی سال‌ها و دهه‌های اخیر هنرمندان زیادی را به خود دیده است، افرادی که با تکیه بر پتانسیل موسیقی آن منطقه به تولید آثار درخور پرداخته‌اند و طی آن روند برای بقا موسیقی فلکوریک تلاش کرده‌اند و با تولید آثار در خر سطح کیفی گونه‌های مختلف را ارتقا داده‌اند.

زنده‌یاد حسین فرجی (خواننده)، زنده‌یاد مسعود بختیاری (خواننده، ترانه‌سرا و آهنگساز)، محمد میرزاوندی (خواننده)، زنده‌یاد همت علی سالم (خواننده)، زنده‌یاد شامیرزا مرادی (نوازنده سرنا)، پیرولی کریمی (نوازنده کمانچه، خواننده، آهنگ‌ساز)، زنده‌یاد علیرضا حسین‌خانی (نوازنده کمانچه)، زنده‌یاد رضا مریدی دلفان (نوازنده سرنا)، علی‌اکبر شکارچی (آهنگساز و نوازنده کمانچه)، زنده‌یاد رضا سقایی (خواننده)، فرج علیپور (نوازنده کمانچه و و بداهه‌نواز موسیقی مقامی لرستان)، ایرج رحمانپور (خواننده و ملقب به حنجره زخمی زاگرس)، سیف‌الدین آشتیانی (خواننده)، محمد باجلاوند (خواننده و نوازنده کمانچه) و احسان عبدی‌پور (نوازنده سرنا) برخی از هنرمندان خطه لرستان هستند.

آهنگ «هناسه» از آلبوم «هچایه» اثر ایرج رحمانپور که در سال 1390 روانه بازار شد

«بزران» با صدای ایرج رحمانپور که مخاطبان لر به آن علاقه بسیار دارند

«هوار» آهنگی از ایرج رحمانپور

«بارو بارو» با صدای زنده‌یاد حسین فرجی

«شیپورچی» اثر زنده‌یاد حسین فرجی

«دایه دایه» اثر نوستالژیک دوران جنگ ایران و عراق، بازخوانی توسط زنده‌یاد رضا سقایی

آواز «علیسونه» یا «علیدوستی» با نوازندگی و صدای علی‌اکبر شکارچی

کمانچه‌نوازی علی اکبر شکارچی در جشن تولد ۷۷ سالگی رفیق قدیمی‌اش محمود دولت آبادی

خوانندگی و نوازندگی علی‌اکبر شکارچی با هم‌خوانی و هم‌نوازی آساره شکارچی

آهنگ «تال» از آلبومی با همین نام با کمانچه‌نوازی فرج علیپور

«شیرین و خسرو» یا «سنگین سما» با سرنا نوازی زنده‌یاد شامیرزا مرادی

نماهنگی با سرنانوازی احسان عبدی‌پور که برای سیل‌زدگان تولید شده است. «چمری» آیین ویژه سوگواری است که در میان مردم استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا می‌شود و مقام «چمری» نیز بر همین اساس شکل گرفته با سورنا و دهل اجرا می‌شود

«چار دستمالی» اثری از زنده‌یاد مسعود بختیاری

«وقتی اومای» با صدای سیف‌الدین آشتیانی