محمدرضا شفیعی کدکنی: مروری بر زندگی و آثار شاعر، نویسنده و مترجم شهیر ایرانی

محمدرضا شفیعی کدکنی فرزند میرزا محمد شفیعی کدکنی و فاطمه توسلی است که در ۱۸ مهر ۱۳۱۸ در کدکن که در آن زمان بخشی از شهرستان نیشابور بود متولد شد. مدتی بعد پدرش به مشهد رفت و در نزدیکی حرم امام رضا ساکن شد. پدرش از عالمان حوزه‌ی علمیه مشهد در دهه‌های ۲۰ تا ۵۰ خورشیدی بود. دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی شاعر معاصر ایرانی با اشعاری خاص و ناب که در بین شاعران معاصر ایرانی کمتر به مانندش را پیدا میکنید. این بار در نت نوشت مروری بر اشعار و زندگی این شاعر بلند آوازه ایرانی داریم.

محمدرضا شفیعی کدکنی

طفلی به نام شادی دیری است گمشده است

سفرت به خیر اما تو و دوستی، خدا را
چو از این کویر وحشت به سلامتی گذشتی
به شکوفه‌ها، به باران
برسان سلام ما را

مادر محمدرضا شفیعی کدکنی نیز از زنی فاضل و اهل شعر بود. شعر میگفت و پسرش را با حافظ مانوس کرد. شفیعی در مدرسه‌ی جدید درس نخوانده اما پانزده سال از نوجوانی و جوانی‌اش را در حوزه‌‌های علمیه‌ی خراسان سرگرم فراگیری بوده است.

“من از این که به مدرسه نرفتم بسیار بسیار خوشحالم یعنی می‌فهمم که یک نوع عنایت الهی بود… من اگر به شیوه‌ی معمولی به مدرسه می‌رفتم مسلماَ این مایه که به فرهنگ اسلامی مربوط است، هرگز نداشتم.”

در مورد زندگی محمدرضا شفیعی کدکنی گفتنی است که او در حوزه‌ی علمیه مشهد زبان و ادبیات عربی، فقه، کلام و اصول را تا سطح عالی خوانده است. در کنار خواندن درس در حوزه، از دانشگاه فردوسی مشهد هم فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی گرفت و بعد از دانشگاه تهران دکترای آن را دریافت کرد.

بدیع الزمان فروزانفر، مجتبی مینوی، علی اکبر فیاض، احمد علی رجایی بخارایی، غلامحسین یوسفی، عباس زریاب خویی، پرویز ناتل خانلری از اساتید کدکنی بوده‌ اند که هر یک در زمان خود از بزرگان زبان و ادبیات فارسی به شمار می‌رفتند و می‌روند.

محمدرضا شفیعی کدکنی می‌گوید دو شخصیت در زندگی او به شدت تاثیرگذار بوده اند. شیخ محمد تقی ادیب نیشابوری، استاد بزرگ ادبیات عرب در حوزه‌ی مشهد و یکی دیگر از استادان فقه و اصول حوزه مشهدی به نام شیخ‌هاشم قزوینی.

“از شیخ‌ هاشم قزوینی علاوه بر فقه و اصول عملا آموختیم که از تنگ نظری‌‌های قرون وسطایی به در آییم.”

اما تاثیر ادیب نیشابوری بر آقای کدکنی بسیار عمیق بود.

“من از سن چهار پنج سالگی به خوبی به یاد میآورم دوران اقامت مرحوم ادیب را که با همسرش در آن سراچه‌ی کمالی (در همسایگی منزل خانواده کدکنی) زندگی می‌کردند. من و مادرم به دیدار ایشان به آنجا می‌رفتیم.”

ادیب نیشابوری، خویشاوند خانواده‌ی شفیعی کدکنی بود.

“همسر ادیب که طیبه خانوم نام داشت دختر حلیمه خانم بود و حلیمه خانوم دختر عمه‌ی پدرم بود. وقتی که مادرم در جوانی، صبح روز ۲۱ اسفند ۱۳۳۱ درگذشت. حلیمه خانم با مهربانی و لطف بسیار ماه‌‌ها در منزل ما ماند که چراغی را روشن بدارد و خانه از زن و زندگی خالی نباشد.”

بیشتر بخوانید: نجف دریابندری؛ مترجمی به وسعت دریا

ادیب برای او همیشه استاد یگانه ادبیات عرب و بلاغت اسلامی بود. در درس ادیب صدها طلبه حضور داشتند و او از روی منبر با طنین و آهنگ ویژه‌‌ای که در صدایش بود درس می‌داد. موسیقی کلام او گوش نواز بود و به گفته‌ی خودش صدای او هنوز بعد از پنجاه سال در گوش او طنین انداز است.

از قدیم گفته اند وقتی میخواهی کسی را بشناسی به سراغ دوستانش برو. از دوستان می‌شود فهمید که چگونه خود فرد خصوصیت‌هایی دارد. از جمله دوستان نزدیک محمدرضا شفیعی کدکنی، مهدی اخوان ثالث شاعر همشهری‌اش به شمار می‌رود.

گرچه در ابتدا، شعر کلاسیک میگفت و هنوز هم گهگاهی می‌گوید، اما سبک او سبک شعر نو با قالب و وزن و موسیقی مخصوص به خودش است.

“مرحوم پدرم که یک فرزند داشت تمام هم و غم خود او این بود که به من چیزی یاد بدهد. چون حافظه‌ی بسیار نیرومندی داشتم پاره‌ای از الفیه را ایشان بر من قرائت می‌کرد و من بی‌ آنکه معنی آن‌ها را بدانم طوطی وار حفظ بودم از این بابت در تمام محافل مشهد مشهور شده بودم.”

این مهم در مروری بر زندگینامه و آثار محمدرضا شفیعی کدکنی نباید از قلم بیافتد که تخلص او “م. سرشک” است. چندین دفتر منتشر شده‌ی شعر دارد که از جمله نام آورترین آن‌ها از کوچه باغ‌های نشابور و هزاره دوم آهوی کوهی است.

به جز دفتر شعر تحقیقات بسیاری از جمله در زمینه‌ی شعر کلاسیک از او منتشر شده است. اما موسیقی شعر یکی از مهمترین آثار اوست. او در عرصه عمومی تر آثار و اشعاری دارد که آرام آرام به حافظه جمعی همزبانان‌‌اش وارد شده است یعنی تاثیری که آرزوی هر شاعری است. به کجا چنین شتابان یا کاش آدمی میتوانست وطن‌اش را … از جمله اشعار آشنای اوست.

کتاب شناسی محمدرضا شفیعی کدکنی

مجموعه اشعار:

۱۳۴۴ – زمزمه‌ها۱۳۴۴ – شبخوانی۱۳۴۷ – از زبان برگ۱۳۵۰ – درکوچه باغ‌های نیشابور۱۳۵۶ – بوی جوی مولیان۱۳۵۶ – از بودن‌ و سرودن۱۳۵۶ – مثل درخت‌ در شب‌ باران۱۳۶۷ – هزاره‌ دوم‌ آهوی‌ کوهی

آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه

صور خیال در شعر فارسیموسیقی شعرتصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منورتصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوریتصحیح آثار عطار نیشابوریتصحیح مختارنامهتصحیح مصیبت نامهتصحیح منطق‌الطیرتصحیح اسرارنامهتصحیح دیوان عطارتصحیح تذکره الاولیاء (هنوز به چاپ نرسیده است)تصحیح آفرینش و تاریخ در دو جلدمفلس کیمیا فروش دربارهٔ شعر انوریزبور پارسی نگاهی به زندگی و غرل‌های عطارتازیانه‌های سلوک در بارهٔ قصاید سناییدر اقلیم روشنایی تفسیر چند غزل حکیم سناییشاعر آیینه‌ها بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلویآن سوی حرف و صوتمیراث عرفانی ایران (چهار جلدی):دفتر روشنایی (در شرح سخنان و افکار بایزید بسطامی)نوشته بر دریا (در بیان میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی)چشیدن طعم وقت (در شرح عرفان و افکار ابوسعید ابوالخیر)حالات و سخنان ابوسعید (در شرح عرفان و افکار ابوسعید ابوالخیر)ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنتزمینهٔ اجتماعی شعر فارسیشعر معاصر عربقلندریه در تاریخ سیر دگردیسی یک اندیشهترجمه تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا نوشته رینولد نیکلسونتصحیح غزلیات شمس تبریزمقدمه‌نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومهٔ علی‌نامه و …