سوال مخاطب نی‌نی‌بان: دختر 4 ماهه من ( ۱۹ هفته) در زمان تولد ۳ کیلو وزن داشت با قد ۴۸ سانتی متر و الان ۶.۴۵۰ کیلو وزن و ۶۲.۵ سانتی متر قد دارد. به دلیل کم بودن شیر خودم به پیشنهاد پزشک روزهایی که شیر کم دارم برای تغذیه اش از شیر خشک کمک می گیرم. با توجه به اینکه از شیر خشک استفاده می کنم و دخترم هم تمایل زیادی به غذا خوردن داره، تو این سن می تونم بهش غذا بدم؟ ( مثل سوپ و فرنی)

پاسخ دکتر آتوسا فولادگر، متخصص اطفال:
در گذشته که دانش پزشکی خانواده و اطلاعات مربوط به تغذیه کودک، کمتر بوده است از سه ماهگی به بعد والدین تغذیه کمکی را شروع می کردند، اما در حال حاضر توصیه پزشکان بر این است که از پایان شش ماهگی تغذیه تکمیلی کودک شروع شود. علاوه بر این توصیه پزشکان بر این است که میوه را دیرتر در برنامه غذایی کودک بگنجانید به همین دلیل توصیه می شود، مرکبات را در پایان یک سالگی به کودک بدهید.

از هشت ماهگی هم می توان هر روز یک عدد زرده تخم مرغ به برنامه غذایی کودک اضافه کرد. در ضمن اصلا توصیه نمی شود که هر غذا یا میوه ای را که خودتان می خورید، به کودک بدهید. این رفتار تغذیه ای صحیح نیست و ذائقه کودک با طعم هایی آشنا می شود که ضرورتی ندارد و در نتیجه غذاهایی که مناسب سن خودش است را مصرف نمی کند. شما می توانید فرنی، سرلاک و حریره بادام را روزانه در حجم کم (یعنی دو قاشق مرباخوری) به عنوان غذای تکمیلی به کودک بدهید و به تدریج روزانه یک قاشق بر مقدار آن بیفزایید.

در نهایت تعداد دفعات و حجم غذا باید روزانه به دو وعده و هر وعده ۱۵ قاشق مرباخوری برسد. البته غذاهای کمکی که تهیه می کنید، باید غلظت مناسبی داشته باشد. در ابتدا پیشنهاد می شود، غذای کمکی مقداری غلیظ تر از شیر باشد و روزانه بر غلظت آن افزوده شود. بعد از این یک ماه یعنی از ۶ و نیم ماهگی یا هفت ماهگی کودکتان هم می تواند سوپ بخورد. مقدار سوپ را از روزی دو تا سه قاشق مرباخوری شروع کنید و به تدریج بر مقدار آن بیفزایید.

مهم‌ترین مطالب در این‌باره:
اولین طعمی که کودک شما قرار است با آن آشنا شود، چیست؟ اضافه کردن موز به شیرش بیشتر به او کمک می‌کند یا درست کردن حریره بادام؟ اصلا هر کدام از این طعم‌های تازه را در چه ماهی از زندگی‌اش باید امتحان کند و در چه زمانی باید با غذاهای کمکی تغذیه شود؟
علم تغذیه می‌گوید از پایان شش ماهگی اکثر شیرخواران علاوه بر شیر مادر، نیازمند دریافت مقداری انرژی اضافی و برخی مواد غذایی و ریزمغذی‌ها هستند.
به این دسته از مواد غذایی، غذای کمکی و به این نوع تغذیه، تغذیه تکمیلی می‌گویند. گرچه ممکن است شیر مادر به تنهایی برای تغذیه شیرخوار پس از شش ماهگی هم کافی باشد ولی توصیه می‌شود که تغذیه تکمیلی برای همه شیرخواران در پایان شش ماهگی (پایان ۱۸۰ روزگی) شروع شود.
با توجه به توانایی‌‌های تغذیه‌ای شیرخوار، غذای کمکی در شروع باید بسیار ساده و نرم و از موادی تهیه شود که هضم آن آسان باشد. در ادامه تمام راز و رمزهای تغذیه تکمیلی شیرخواران از شش ماهگی تا یک‌ سالگی را با شما در میان می‌گذاریم.

چند وعده غذا کافی است؟
دفعات غذای کمکی در پایان شش ماهگی از یک بار در روز شروع و کم‌کم به دو بار و سپس در اواخر ماه هفتم و طی ماه هشتم به سه بار در روز می‌رسد. در صورت نیاز می‌توان یک یا دو میان‌وعده هم به غذای کودک تا ۱۲ ماهگی اضافه کرد.
نباید فراموش کرد غذای اصلی شیرخوار در سال اول زندگی، شیر مادر است نه غذاهای کمکی.

از پایان شش ماهگی تاپایان هفت ماهگی
در این زمان هدف اصلی آن است که شیرخوار با طعم و قوام غذا و سپس خوردن غذا به وسیله قاشق آشنا شود بنابراین در چند روز اول شروع غذای کمکی، دادن یک یا دو قاشق مرباخوری غذا کافی است.
در ابتدا می‌توان مقدار کمی از غذا را در نوک قاشق مرباخوری گذاشت و به شیرخوار ارائه کرد تا ظرف مدت کوتاهی او یاد بگیرد چگونه با استفاده از لب‌ها و زبان خود غذا را از قاشق بردارد و به قسمت عقب حلق خود ببرد و آن را ببلعد.
برای دادن غذاهای کمکی به فرزندتان عجله نکنید و از همان روز اول حجم زیادی از غذا را به خورد شیرخوارتان ندهید. نگران نباشید، کوچولوی شما خیلی زود به این سبک غذا خوردن علاقه‌مند خواهد شد.

هفته اول/ فرنی آرد برنج و بعد حریره بادام
- اولین غذای کمکی که به شیرخوار داده می‌شود، باید نرم، ساده و با کمترین امکان ایجاد آلرژی باشد به همین دلیل معمولا از برنج استفاده می‌شود که آن را به صورت فرنی آرد برنج تهیه می‌کنند.
- غذای کمکی در روز اول یک‌بار و باتوجه به میل شیرخوار، یک تا دو قاشق مرباخوری از فرنی آرد برنج است که صبح بلافاصله پس از تغذیه با شیر مادر داده می‌شود.
- مقدار غذای کمکی در روز دوم در صورت میل و درخواست شیرخوار به دوبار می‌رسد (یک تا دو قاشق مرباخوری صبح و یک تا دو قاشق مرباخوری ظهر) و از روز سوم تا هفتم به تدریج بر تعداد قاشق‌ها اضافه می‌شود تا به ۵ تا ۱۰ قاشق مرباخوری برسد.
- حریره بادام غذای مناسبی است و اکثر کودکان مزه آن را دوست دارند.

حساسیت به بادام درختی که حریره از آن تهیه می‌شود بسیار کم است و آنچه بچه‌ها ممکن است به آن حساسیت داشته باشند، بادام زمینی و بادام هندی است.
- در مورد بعضی از شیرخواران که به نظر می‌رسد فرنی یا حریره بادام را دوست ندارند، می‌توان یک حلقه موز رسیده یا یک تکه سیب درختی را پس از جدا کردن پوست آن، رنده کرده و به فرنی یا حریره بادام اضافه کرد. «به» میوه خوش‌طعمی است و یک قاچ «به» پخته شده می‌تواند طعم غذای کودک را دلپذیرتر کند.

تا قبل از یک‌سالگی نباید از این خوراکی ها به او بدهید
- عسل، سفیده تخم‌مرغ، شکلات، بادام‌زمینی، خربزه، کیوی، آلبالو، گیلاس، انواع توت (توت فرنگی، توت سفید، شاه‌توت، تمشک)، نوشابه‌های صنعتی، آبمیوه‌‌های صنعتی، قهوه، کاکائو، چیپس، پفک، سوسیس ، کالباس و همبرگر از خوراکی‌هایی هستند که خوردن‌شان برای زیر یک‌ساله‌ها ممنوع است.
- مصرف شیرگاو تا پایان 12 ماهگی به عنوان نوشیدنی توصیه نمی‌‌شود ولی مقدار کمی از آن که در تهیه فرنی، حریره بادام، سوپ و ... مصرف می‌شود، اشکالی ندارد.

هفته دوم/ برنامه قبلی + سوپ گوشت
- در این هفته گوشت به برنامه غذایی شیرخوار اضافه می‌شود. نوع گوشت می‌تواند ماهیچه گوسفند، سینه یا ران مرغ یا بوقلمون یا گوشت چرخ‌کرده بدون چربی گوسفند باشد.
- بنابراین وعده‌‌های غذای کمکی شیرخوار در هفته دوم ماه هفتم دوبار در روز و غذای او علاوه بر فرنی یا حریره بادام سوپی است با غلظت ماست که مخلوطی از برنج و گوشت بوده و یکی، دو روز بعد هویج و سپس به‌تدریج یکی از انواع سبزی‌ها به آن اضافه می‌شود.
- شروع سوپ هم با یک تا دو قاشق مرباخوری است که در وعده ظهر به کودک داده می‌شود و به تدریج مقدار آن بسته به میل شیرخوار افزایش می‌یابد تا جایگزین فرنی یا حریره بادام وعده ظهر او شود. به این ترتیب کودک در اواخر هفته دوم، صبح‌ها از فرنی یا حریره بادام و ظهرها از سوپ استفاده می‌‌کند.
- برای تنوع بخشیدن به محتوای سوپ می‌توان به تدریج از انواع سبزی‌ها مانند جعفری، گشنیز، شوید، کرفس، کدوخورشی، کدوحلوایی، لوبیاسبز و سیب‌زمینی استفاده کرد.

هفته سوم/ برنامه قبلی + پوره انواع سبزی‌ها
- تعداد وعده‌‌های غذا در هفته سوم به سه بار در روز افزایش پیدا می‌کند و شیرخوار علاوه بر فرنی و سوپ، از پوره انواع سبزی‌ها مانند پوره سیب‌زمینی ، هویج و ... هم استفاده می‌کند.
- برای نرم کردن پوره می‌توان ترجیحا از شیر مادر یا شیر پاستوریزه، کره یا هر روغنی که در دسترس باشد یا کمی آب مرغ یا آب گوشت استفاده کرد.

هفته چهارم/ برنامه قبلی همراه با تنوع در تهیه سوپ
- این هفته زمان استفاده از انواع سبزی‌ در تهیه سوپ کودک است.
- تعداد وعده‌‌های غذا سه بار در روز بوده و مانند هفته سوم می‌توان صبح‌ها فرنی، ظهرها سوپ‌‌های متنوع با انواع سبزی‌ها و عصرها نیز پوره یکی از انواع سبزی‌ها را به کودک داد.

پایان هفت ماهگی تا پایان هشت ماهگی
در این ماه برنامه غذایی شیرخوار متنوع‌تر و قوام غذاها بیشتر می‌شود.

هفته اول
ضمن ادامه برنامه قبل، زرده تخم‌مرغ پخته و سفت شده هم به برنامه غذایی شیرخوار اضافه می‌شود. روز اول به اندازه یک نخود از زرده تخم‌مرغ را برداشته با کمی شیر مادر یا آب جوشیده شده، نرم کرده و به شیرخوار بدهید.
- هر روز صبح علاوه بر دادن فرنی یا حریره، مقدار زرده تخم‌مرغ به‌تدریج اضافه می‌شود تا ظرف 10 روز به یک زرده کامل برسد. از آن به بعد، هر روز نصف زرده تخم‌مرغ به کودک داده می‌شود.
- چنانچه کودک از خوردن زرده سفت شده تخم‌مرغ امتناع کند می‌توان آن را در سوپ یا مقدار کمی شیر، رنده کرده و در کره یا روغن زیتون که داغ شده است ریخت و آن را مرتب به هم زد.
- تهیه زرده تخم‌مرغ به صورت نیمرو اشکالی ندارد اما دادن زرده تخم‌مرغ به شیرخوار به صورت عسلی توصیه نمی‌‌شود.

هفته دوم به بعد
- با اضافه کردن بلغور جو یا حبوبات (عدس و ماش که هضم آسان‌‌تری دارند) می‌توان تنوع و غلظت سوپ را بیشتر و برای کودک آش‌‌های خوشمزه تهیه کرد.
از اواسط ماه هشتم به بعد علاوه بر پوره سبزی می‌توان میوه‌‌های رسیده و نرم مانند سیب، گلابی، هلو، زردآلو، انبه، گرمک، طالبی، آلو، هندوانه و موز سالم و رسیده را به‌تدریج به برنامه غذایی شیرخوار اضافه کرد.
- آب‌میوه‌ خانگی به اندازه شش تا ۱۲ قاشق مرباخوری در روز اشکالی ندارد که توصیه می‌شود با لیوان یا فنجان نشکن به شیرخوار داده شود.
- ماست ماده غذایی بسیار مفیدی است که اکثر شیرخواران آن را دوست دارند.

ماه‌‌های نهم و دهم
- بیشتر شیرخواران از ۹ ماهگی می‌توانند با دست خودشان غذا بخورند و مایعات را با استفاده از هر دو دست خود از لیوان‌های دسته‌دار بنوشند.
- در این سنین، کودکان می‌توانند از غذاهایی با غلظت بیشتر مثلا حلیم و پلو استفاده کنند و غذاهای انگشتی را با دست خود بردارند. این زمان از نظر ارائه غذاهای جامد نرم بسیار حیاتی است و اگر این غذاها حدود 10 ماهگی ارائه نشود، خطر مشکلات تغذیه‌ای بعدی افزایش پیدا می‌کند.
- در این دو ماه علاوه بر برنامه غذایی ماه هشتم، نان، ذرت، ماکارونی ، رشته فرنگی و سایر حبوبات (به جز نخود و لپه) به برنامه غذایی کودک اضافه می‌شود.
- بنابراین می‌توان انواع سوپ‌ها، آش‌ها، حلیم‌ها و پلوهایی را تهیه کرد که همراه با گندم، ذرت یا حبوبات باشند. هر سه روز یک‌بار می‌توان یکی از حبوبات را به برنامه غذایی شیرخوار اضافه کرد.
- لوبیاها (چیتی، قرمز، چشم بلبلی، سفید و ...) را قبل از پختن باید از شب قبل خیس کرد و پس از اینکه کاملا پختند به غذا اضافه کرد.
- نان ماده غذایی مفیدی است که بیشتر شیرخواران آن را دوست دارند. تکه‌هایی از نان (ترجیحا نان سنگک) را می‌توان به دست کودک داد ولی باید او را تحت نظر گرفت.

غذاهای انگشتی یادتان نرود
همان طور که گفته شد از اواخر هشت ماهگی به بعد کودک قادر است مواد غذایی را با انگشت خود بردارد و به دهان ببرد. این کار که تغذیه با انگشت نام دارد، سبب تشویق کودک به عمل جویدن و تغذیه توسط خود او می‌شود.
- تغذیه با انگشت خود کودک از هر دو جنبه، چه تکاملی و چه تغذیه‌ای مهم بوده و باید سعی شود غذای کودک با غلظت درست و مناسب سن او تهیه و با روش صحیح به او عرضه شود.

غذاهای انگشتی مورد استفاده در این ماه عبارتند از
تکه‌‌های کوچک هویج، سیب‌زمینی، کرفس، نخودفرنگی و باقلا سبز، عدس، تکه‌‌های گوشت بدون چربی یا کوفته قلقلی که کاملا پخته شده و با پشت قاشق له شده باشند. برای نرم کردن همه آنها می‌توان از کمی کره یا خامه هم استفاده کرد.
تکه‌هایی از میوه‌‌های رسیده و سالم فصل مانند سیب، هلو، طالبی، گرمک، گلابی و موز هم مناسب هستند.
توصیه می‌شود هنگام خوردن غذاهای انگشتی ، حتما مادر یا مراقب شیرخوار حضور داشته باشد و خوردن کودک را زیر نظر بگیرد.

ماه‌‌های یازدهم و دوازدهم
طی این دو ماه، افزایش تنوع، قوام و غلظت غذاها موجب می‌شود مهارت جویدن کودک بیشتر شود. با آشکار شدن دندان‌ها و تکامل مهارت‌‌های حرکتی ظریف، شیرخوار می‌تواند تکه‌هایی از غذا را بکند، بجود، به عقب دهان ببرد و آن را ببلعد.
شیرخواری که هنوز دندان درنیاورده است این کار را با لثه‌ها و آرواره‌‌های خود انجام می‌دهد بنابراین باید این مهارت‌ها را با ارائه غذاهایی که می‌شود با دستش بردارد و آن را بجود، تقویت کرد.
(هنگام غذاخوردن کودک، حضور و نظارت دقیق مادر یا جانشین او الزامی است)
- در این دو ماه می‌توان انواع کته‌ها، پلوها و خوراک‌ها را در برنامه غذایی شیرخوار گنجاند.
- دفعات تغذیه کمکی مانند ماه‌‌های نهم و دهم، سه تا چهار وعده در روز است و در صورت تمایل شیرخوار، می‌تواند همراه با یک یا دو میان وعده باشد.
- مصرف چغندر، شلغم و اسفناج از ماه یازدهم به بعد مجاز است.
- اضافه کردن گرد نعناع، جعفری، کرفس و چاشنی‌هایی مانند آب لیموترش تازه، آب نارنج تازه یا گرد لیمو امانی در آخرین لحظات پخت غذا، غذای کودک را خوشمزه‌تر می‌کند.
- اضافه کردن نمک هنگام صرف غذا، هنوز توصیه نمی‌‌شود. اصولا محدودیت مصرف نمک برای همه افراد خانواده مفید است.
- نان‌‌های برشته که بتوان روی آن کره یا ماست چکیده سالم قرار داد همچنین تکه‌‌های کرفس، هویج یا سیب‌زمینی پخته شده همراه با کره نیز میان‌وعده‌‌های مفید و مناسبی هستند.
- یادتان نرود که غذای کودکان زیر یک سال با کمترین میزان نمک و ادویه تهیه می‌شود و به همین دلیل نباید فرزندتان را شریک غذایی کنید که خودتان در طول روز میل می‌کنید.
- به عنوان میان‌وعده می‌توان از تکه‌‌های کوچک میوه، عدسی، نان و خرما، مسقطی، شله‌زرد، انواع حلواهای خانگی (با آرد برنج یا گندم)، بیسکویت‌‌های ساده که بدون کرم و خامه باشند همچنین بستنی پاستوریزه ساده استفاده کرد.
- در تهیه غذای کودک باید از یکی از انواع گوشت‌‌های قرمز (گوسفند، گوساله، شتر، جگر) یا گوشت سفید مانند ماهی یا گوشت پرندگان (مرغ، اردک، غاز، کبک و بوقلمون) همچنین تخم‌مرغ، پنیر، غلات، حبوبات و سبزی‌ها استفاده کرد.

نکات طلایی
- از پایان شش ماهگی که غذای کمکی شروع می‌شود تا پایان ۱۲ ماهگی، غذای اصلی شیرخوار هنوز شیر مادر است از این‌رو شیرخوار طی شب و روز به طور مکرر و برحسب تقاضا و تمایل خود همچنین قبل از هر وعده غذای کمکی ، با شیر مادر تغذیه شود تا بخش زیادی از انرژی و نیاز او به مواد مغذی و مایعات تامین شود.
مجددا توصیه می‌شود غذای کمکی بعد از تغذیه با شیر مادر یا در فاصله تغذیه از دو سینه مادر باشد.
- معمولا زمان ارائه غذای کمکی به شیرخوار براساس برنامه خواب او تنظیم می‌شود؛ مثلا برای شیرخواری که حدود ساعت ۱۰ صبح از خواب بیدار می‌شود می‌توان صبحانه را در آن زمان و سایر وعده‌‌ها را در طول روز ادامه داد.
در این صورت ممکن است آخرین وعده غذایی کمکی به شرطی که شیرخوار هنوز بیدار باشد به ساعات اولیه شب موکول شود.
- اگر منحنی رشد کودک خوب است و شیر مادر را هم خوب می‌خورد ولی بعضی اوقات میل به خوردن وعده‌‌های اصلی غذا و میان‌وعده ندارد، غذا خوردن در دفعات کمتر اشکالی ندارد ولی اگر این امر ادامه پیدا کند باید با پزشک مشورت شود.
- دادن آب سالم (جوشیده و خنک شده) چند بار در روز توصیه می‌شود.