جاهای دیدنی ایران باستان در سوریه

برای شناخت و تماشای شکوه و عظمت فرهنگ و تمدن ایران باستان باید از مرزهای سیاسی عبور کرد و ایران فرهنگی را در کشورهای همسایه و اطراف جست‌وجو کرد. سوریه یکی از کشورهایی است که از گذشته و در ادوار مختلف دارای ارتباط فرهنگی، تجاری و... با ایران بوده است. با ما همراه باشید تا ردپای ایران باستان را در این کشور ببینیم.

سوریه در تاریخ

منبع عکس: سایت یونسکو

«شام» نام قدیم و« جمهوری عربی سوریه» نام امروزی کشوری است که از دیرباز و در طول تاریخ صحنه‌ی تاخت و تاز و کشمش بین قدرت‌های زمان خود بوده است. در دوران باستان آشوری‌ها، هیتی‌ها، آموریان، اکدی‌ها، بابلی‌ها، ایرانی‌ها و سلوکیان این منطقه را به تصرف خود در آورده‌اند. جنگ‌های صورت گرفته، بسیاری از شواهد و مدارک تمدنی این کشور را تخریب و نابود کرده است و گویی درگیری و نبود آرامش برای همیشه در سرنوشت این کشور ثبت شده است.

منبع عکس: ویکی‌پدیا

کشور سوریه‌ از مناطق کلیدی جهان است که در زندگی انسان و آغاز عصر اهلی سازی حیوانات، گیاهان و در نهایت انقلاب نوسنگی در تاریخ بشر، اهمیت بالایی داشته است. در این کشور محوطه‌های بسیار مهمی از دوران پارینه سنگی و نوسنگی مانند غار ددریه و محوطه‌ی ابوهریره وجود دارد. این منطقه در کنار سرزمین‌های جنوب غرب آسیا مثل عراق (بین النهرین) و ایران نقش بسزایی در شکل‌گیری فرهنگ و تمدن داشته است. ابلا یا تل مردیخ، باقی‌مانده‌ی یکی از تمدن‌ها و امپراطوری‌های سوریه در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد است که با تمدن مصر ارتباط داشته است. سارگن، امپراطور اکدی در بین النهرین، ابلا را تصرف و به حکومت آن پایان بخشید. ماری نیز از دیگر تمدن‌های این کشور در هزاره‌های گذشته است. در زمان هخامنشیان بعد از ضعیف شدن این امپراطوری، اسکندر سوریه را تصرف کرد و جانشینان وی شهر انطاکیه را که امروزه در خاک کشور ترکیه قرار دارد بنا کردند. با ظهور اسلام، پای مسلمانان به این سرزمین باز شد و شاهد حضور حکومت‌های اسلامی هستیم.

منبع عکس: ویکی‌‌پدیا

ردپای ایران در سوریه

پیش از آن که پای اسکندر مقدونی به سوریه برسد و شهر انطاکیه را بنا کند _ که بعدها یکی از شهرهای مهم رومیان شد، هخامنشیان در سال ۵۳۹ پیش از میلاد، این منطقه را جزو قلمروی امپراطوری خود در آوردند. کوروش کبیر در سوریه عملیات نظامی انجام داد و هرودت، تاریخ‌نویس بزرگ یونانی بیان می‌کند که بخش‌هایی از سوریه از ساتراپ‌نشین‌ها یا شهربان‌نشین‌های هخامنشیان است. در زمان اشکانیان و ساسانیان پالمیرا و دورا اروپوس، دو شهر مرزی بین کشمکش‌های قدرت‌های نظامی این دوران یعنی اشکانی‌ها، ساسانی‌ها و رومی‌ها بودند. شهر پالمیرا یا تدمر نقش تجاری مهمی داشت و به‌عنوان شهری کاروان‌رو بود. در دوران ساسانیان شهر حلب که از گذشته نیز این نام را داشته و از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای کشور سوریه است، مورد تاخت و تاز قرار می‌گیرد. خسرو اول در سال ۵۴۰ میلادی به حلب حمله و ساختمان‌های آن را ویران می‌کند. بعدها رومی‌ها این شهر را بازسازی کردند.

در دوران اسلامی، بعد از آنکه حکومت سلجوقیان از هم پاشید، به دولت‌های کوچکی به فرمانروایی بعضی از افراد خانواده‌اش تقسیم شد و هر یک به نمایندگی از سلجوقیان به نام اتابکان در قسمت‌های مختلف کشور به حکومت رسیدند. در این میان، سوریه نصیب اتابکانی از خانواده‌ی بنی زنگی شد که در حلب، حمص، حماه و بعبلک قدرت را به دست گرفتند. بعد از زنگیان، فردی کرد به نام صلاح الدین ایوبی که در دربار نورالدین زنگی حاکم دمشق پرورش یافته بود به فرمانروایی رسید. حکومتی که صلاح الدین در سوریه، مصر و عراق ایجاد کرد به نام ایوبیان معروف شد. در هنر اتابکان و ایوبیان ردپای هنر سلجوقیان قابل مشاهده است. چنانچه اتابکان در مراکز فرمانروایی‌شان در سوریه و عراق سبک هنری ایجاد کردند که تلفیقی از سبک‌های سلجوقی و نوآوری‌های جدید و محلی بود.

در کشور سوریه برای دیدن مکان‌هایی که متعلق به ایران باستان باشد یا رد و اثری از فرهنگ و تمدن ایران زمین در آن قابل مشاهده باشد، می‌توانید به شهرهای باستانی این کشور مانند پالمیرا، دورا اروپوس و آثار تاریخی باقی‌مانده در دوارن اسلامی از حکومت‌های سلجوقی و جانشینانشان یعنی زنگیان و ایوبیان سر بزنید.

شهرهای مرزی

پالمیرا، مروارید صحرا

منبع عکس: سایت یونسکو

یکی از آثار باقی‌مانده دوران ایران باستان در خارج از کشور‌، شهر پالمیرا یا تدمر است. این شهر که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، در کشور سوریه و ۲۴۰ کیلومتری شمال شرقی دمشق، در میان بیابان سوریه و درون واحه‌ای قرار دارد. نام پالمیرا به معنای نخلستان است و از شهر تدمر در کتاب‌های مقدس عهد قدیم و جدید یاد شده است. این شهر باستانی چند هزار ساله یکی از شهرهای مرزی بین دولت اشکانیان و رومیان و از ثروتمندترین و مرفه‌ترین شهرهای زمان خود بود و نقش مهمی در تجارت آن روزگار داشت. مردمان این شهر را اغلب سامی‌ها و یونانیان تشکیل می‌دادند.

منبع عکس: سایت یونسکو

بناهای شهر پالمیرا

معبد بعل یا بل، دیوار ژامبلیک، بنای دیوکلشین، چشمه بزرگ گوگردی یا چشمه افکا، مقبره الهه بعل، مقبره آتناتان، گور سه برادران، مقبره ژان بلیک، شهر مردگان، کلیساها، قلعه ابن مان، مقبره دیونوسوس، دیوارهای خندق ابوالفرار، تئاتر، مجلس سنا، طاق‌های یادبود، معبد بزرگ تدفین و... از بناهای این شهر باستانی هستند.

گور معبد پالمیرا

منبع عکس: سایت یونسکو

گور معبدها از آرامگاه‌های دوران باستان هستند. در تدمر پالمیریان اجساد خود را در این نوع آرامگاه‌ها قرار می‌دادند. گور معبدها، هم گورستان و هم مکانی برای نیایش و امانت گذاشتن اجساد بودند. مردگان را در تابوت‌های چوبی و در داخل مکانی که مانند کشو است قرار می‌دادند و این نشان می‌دهد که جایگاه این تابوت‌ها ثابت نبوده و شاید آن‌ها را خارج می‌کردند و به مکانی دیگر می‌بردند.

پالمیرای جنگ زده

شهر پالمیرا نگین دنیای باستان سوریه و میراث ارزشمند این کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو است. جنگ‌های داخلی در سوریه و حضور شبه نظامیان داعش، سکوت و آرامش این شهر تاریخی را برهم زده است و خسارت‌های جبران‌ناپذیری بر چهره‌ی پالمیرای باستانی وارد کرده است. داعشیان و تروریست‌ها با کار گذشتن مین، دست به تخریب و منفجر کردن قسمت‌های مختلف تدمر از جمله معابد، طاق پیروزی، آرامگاه پالمیر و قلعه شهر زده‌اند. حفظ و بازسازی این شهر و بناهای آن، نیازمند توجه مسئولان و مقامات این کشور است.

دورا اروپوس

منبع عکس: ویکی‌پدیا

دور اروپوس که روزگاری در غرب امپراطوری اشکانی در ساحل رود فرات در دره‌ی ابوکمال بین دو شهر آنتیوج و سلوکیه قرار داشت، امروزه جزو کشور سوریه به شمار می‌رود و در روستای صالحیه، در مرز بین این کشور و عراق قرار دارد. دورا به معنی دژها و یک واژه‌ی سامی است. دورانیکاتوریس نام دیگر این شهر باستانی است که دژ نیکاتور معنا می‌شود. این شهر را سلوکوس از فرماندهان اسکندر مقدونی در سال ۳۰۳ پیش از میلاد بنا کرد و در زمان پادشاهی سلوکیان و اشکانیان از شهرهای مهم تجاری محسوب می‌شد. دورا اروپوس ابتدا یک قلعه‌ی نظامی بود و سپس، وقتی اشکانیان این شهر را در سال ۱۱۳ پیش از میلاد به تصرف خود در آوردند، آن را به یک شهر تجاری تبدیل کردند.

منبع عکس: ویکی‌پدیا

این شهر با طرح شطرنجی شبکه‌بندی شده، از ۱۱ خیابان طولی و ۱۱ خیابان عرضی تشکیل شده بود. تعداد ۱۰۰ ساختمان مختلف در آن وجود داشت. بازار، میدان اصلی و ارگ در مرکز شهر بود. حمام‌های عمومی، آمفی تئاتر، نیایشگاه‌های متعدد مانند: آرتمیس، آرتاگاتیس، آفیه، زئوس، معبد مهر و کنیسه از جمله بناهای این شهر تاریخی هستند. از یافته‌های مهم دورا اروپوس می‌توان به نقاشی‌های زیادی اشاره کرد که از آن دوران به یادگار مانده‌اند؛ همچنین اسناد و نوشته‌هایی به زبان‌های یونانی، مقدونی و پارتی به دست آمده است.

منبع عکس: ویکی‌پدیا

نقاشی‌های دورا اروپوس

از آثار هنری شهر دورا اروپوس صحنه‌های نقاشی‌ است که اغلب در بناهای تاریخی مثل معابد و پرستشگاه‌های این شهر مشاهده می‌شود. موضوعات نقاشی‌ها در مورد مراسم مذهبی، مراسم تشریفاتی در مقابل پادشاه و تصاویر حیوانات است. نقاشی معبد خدایان پالمیری از معروف‌ترین آن‌ها است. در یکی از نقاشی‌های این معبد چهار کاهن در حال سوزاندن بخور هستند که در مقابل یک بخورسوز ایستاده‌اند یا صحنه‌هایی از اجرای مراسمی برای بعل، خدای شهر انجام می‌شود. در معبد مهر نیز تصویری از میترای سواره در حال شکار حیوانات و میترای نشسته بر تخت دیده می‌شود. نقاشی گورخر و صحنه‌ی جنگ سواران، نقاشی‌های کنیسه شهر و نقاشی سیاه قلم از صحنه‌ی پرستش در معبد آناتکونا از دیگر تصاویر به‌دست‌آمده از دورا است.

دوره اتابکان سلجوقی، زنگیان و ایوبیان

مسجدجامع حلب

منبع عکس: سایت یونسکو

مسجد جامع حلب مهم‌ترین مکان مذهبی این شهر به شمار می‌رود که در طی دوره‌های مختلف احداث و بارها تخریب و بازسازی شده است. ساخت این مسجد در قرن هشت هجری قمری و از زمان آل زنگی آغاز و تا دوره‌ی ایوبیان ادامه داشت. حسن بن مفرح السرمانی معمار این بنا و مناره‌ی آن بود. در ساخت این مسجد سبک معماری سلجوقیان در کنار معماری محلی به کار رفته است. مناره‌ی مسجد حلب در زمان حکومت شاهزاده‌ی سلجوقی توتوش و به دستور قاضی ابوالحسن بن خشاب ساخته شد. این مناره با ساختار شش طبقه، دارای کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ است. در سال‌های اخیر داعش این مسجد و بسیاری از بخش‌های آن، از جمله مناره را مورد هدف قرار داد.

منبع عکس: سایت یونسکو

مدارس سوری

در سوریه مدارس متعددی از دوران اسلامی زنگیان و ایوبیان وجود دارد که برجسته‌ترین بناهای این زمان است. ریشه آن‌ها به مدارس ایرانی دوران سلجوقی برمی‌گردد و تأثیرگرفته از سبک معماری این دوره در مدرسه‌سازی است. این مدارس برای یک یا دو مذهب فقهی سنی یا چند مذهب بود، دارالحدیث برای تفسیر احادیث داشت و قبر مؤسس یا یکی از اعضای خانواده وی در بعضی از آن‌ها قرار می‌گرفت. در منابع تاریخی اشاره شده است که در قرن‌های شش و هفت هجری قمری در حلب ۴۷ و در دمشق ۸۲ مدرسه ایجاد شده بود. شاید هدف از ساخت این مدارس فقط تعلیم و تربیت نبوده و اهداف سیاسی و مذهبی نیز در به وجود آمدن آن‌ها مؤثر بوده است. حکمرانانی چون نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی نیز در تأسیس مدارس این اهداف را دنبال می‌کردند. در مدارس سوری عناصری ایرانی مانند گنبدهای مرکزی، شبستان‌ها و ایوان‌ها مشاهده می‌شود. از مدارس سوریه می‌توان به مدرسه‌ی بورسه سوریه اشاره کرد که بانی آن امیری از خاندان اتابکان سلجوقی بود. مدرسه‌ی بصری قدیمی‌ترین مدرسه سوریه، عادلیه دمشق و الفردوس حلب که مشهورترین مدرسه حقوقی بود، از جمله این بناها است.

مدرسه نور الدین

یکی از جاهایی که می‌شود معماری مدارس دوران سلجوقی را در‌ آن مشاهده کرد، مدارسی است که آل زنگی در سوریه ایجاد کردند. نورالدین حاکم زنگی مانند سبک معماری دوران سلجوقی، مدارس چهار ایوانی را بنا کرد. المقدمیه، الشعیبیه، الحلاویه و نوریه از مدارسی هستند که در حلب از این دوره باقی مانده‌اند. معروف‌ترین آن‌ها نوریه است که نورالدین آن را در سال ۱۱۷۲ میلادی ساخت.

مدرسه صلاح الدین

صلاح الدین ایوبی نیز مانند زنگیان به ساختن مدارس سبک سلجوقی در سوریه پرداخت. نقشه مدارسی که وی بنا کرد مستطیل شکل و دارای ایوان بود. این مدرسه که در سال ۵۸۷ هجری قمری ساخته شده است، در کنار قلعه حلب قرار دارد.

بناهای غیر مذهبی

بیشتر بناهای غیر مذهبی زنگیان و ایوبیان از بین رفته است. در تاریخ اشاره شده که ۳۰۰ حمام عمومی در حلب و دمشق وجود داشته که تعداد اندکی از آن‌ها باقی‌مانده است. از کاخ‌های بزرگ زنگیان نیز امروزه چیزی نمانده؛ اما بسیاری از عناصر سلجوقی در معماری آن‌ها به‌ کار رفته بود. در کنار تعدادی از بازارها از جمله بازار حلب، کاروانسراهایی از سلاطین سلجوقی و ایوبی موجود بود. نورالدین زنگی در سال ۵۳۲ هجری قمری، در دمشق بیمارستانی با طرح چهار ایوانی ساخت.

قلعه حلب

منبع عکس: سایت یونسکو

قلعه یا ارگ حلب یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های این شهر جهانی است. مکانی که این قلعه قرار دارد از قبل اسلام محل نیایش و عبادت بوده و معبد حداد یادگار این دوران است. زمانی که صلیبیون به حلب حمله کردند رضوان ابن تاج الدوله توتوش، شاهزاده‌ی سلجوقی حکومت می‌کرد و به‌خاطر مقابله با صلیبیون شهر را به یک پایگاه نظامی تبدیل کردند و در این زمان بود که قاضی ابوالحسن بن خشاب دستور داد که چهار کلیسای شهر به مسجد تبدیل شوند. بعدها نورالدین زنگی دیوارهای شهر و ارگ را تعمیر و مرمت کرد. در زمان ایوبیان، ملک الظهیر قاضی به منظور تقویت استحکامات نظامی سوریه این ارگ را بازسازی کرد و اطراف آن خندق، برج‌های دفاعی و ورودی جدید و ساختمان‌های دیگر ساخت. این قلعه در سال ۲۰۱۷ و بعد از آزادسازی حلب در جنگ سوریه بازسازی و بازگشایی شده است.

منبع عکس: سایت یونسکو

قلعه صلاح الدین ایوبی

منبع عکس: ویکی‌پدیا

قلعه صلاح الدین یکی دیگر از قلعه‌های تاریخی و دیدنی سوریه است که فرمانروای ایوبی صلاح الدین آن را ساخته است و در ۳۰ کلیومتری شرق بندر لاذقیه قرار دارد. این قلعه از پایگاه‌های نظامی مسلمانان در جنگ‌های صلیبی بوده است و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

مقبره نورالدین زنگی

منبع عکس: ویکی‌پدیا

نورالدین از فرمانرواهای ترک زنگی بود در فاصله سال‌های۱۱۴۶ تا ۱۱۷۴ میلادی حکومت می‌کرد. مقبره‌ی وی که دارای طاقی از مقرنس است، در دمشق قرار دارد.

مقبره صلاح الدین، فرمانروای سرزمین‌های اسلامی

منبع عکس: ویکی‌پدیا

صلاح الدین ایوبی سردار کرد مسلمان در جنگ‌های صلیبی و اولین سلطان ایوبیان است. مقبره وی در مسجد اموی دمشق قرار دارد.

آرامگاه سهروردی شیخ اشراق

مسجد حلب سوریه آرامگاه یکی از مشاهیر ایرانی و فیلسوف معروف جهان، شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرک ابوالفتوح سهروردی؛ ملقب به شیخ اشراق، شیخ مقتول، شیخ شهید و شهاب الدین است. سهروردی در سال ۵۴۹ هجری قمری در روستایی به نام سهرورد خدابنده از توابع زنجان به دنیا آمد. علاقه‌ی سهروردی به تصوف، زمینه‌ساز سفرهای وی شد و در سفرش به شام با ملک ظاهر پسر صلاح الدین ایوبی آشنا شد و به درخواست او در سوریه ماند و همین ملک ظاهر بود که با زندانی کردن شیخ به بهانه‌ی کافر شدنش موجب مرگ او در زندان شد.

موزه ملی دمشق

در طول سال‌ها جنگ در سوریه گنجینه‌های باارزش موزه ملی دمشق، مهم‌ترین موزه‌ی این کشور ویران شد و بسیاری از اشیای گذشته‌ی این کشور به دست داعش از بین رفت. اکنون بعد از شش سال جنگ این موزه دوباره بازگشایی شده است و امیدواریم هر چه زودتر شاهد ساماندهی و مرمت اشیا و آثار موجود در این موزه و کشور باشیم. این موزه را در منطقه برامکه در مرکز شهر دمشق می‌توان بازدید کرد.