«مختوم‌قلی»، «دوتار» و «شعر» آمیخته با هویت ترکمن‌ها+فیلم و صوت

موسیقی ترکمن‌صحرا بازگوکننده درد و رنج و آلام مردم منطقه است. می‌توان گفت ادبیات ترکمن‌صحرا نیز بر اساس همان درد و رنج‌ها شکل گرفته و تکامل یافته است. آثار شاعران بزرگی چون مختوم قلی فراغی و ملا کمیته نمونه بارز روحیه معترض و منتقد هنرمندان این بخش از ایران است.

به گزارش خبرنگار ایلنا، ترکمن‌صحرا را می‌توان عریض‌ترین جلگه سمت خزر دانست که از بخش‌های شمالی استان‌های گلستان و خراسان شمالی به حساب می‌آید. ترکمن صحرا یکی از مناطقی است که وقایع سیاسی و اجتماعی بسیاری را به خود دیده است. ترکمنی‌های حال حاضر در کشورهای چون ترکمنستان، افغانستان، ایران، ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان اقامت دارند. ترکمن صحرا با وجود کثرت جمعیت و گستردگی جغرافیایی هنوز استان نیست. گنبدکاووس، مراوه تپه، کلاله، ترکمن، گمیشان و آق قلا، آرا، درگز، مانه، سملقان نیز شهرهایی هستند که ترکمنی‌ها در آنها اقامت دارند.

ترکمن‌صحرا نیز مانند دیگر مناطق ایران موسیقی منحصر به خود را دارد. موسیقی با هویت ترکمن‌صحرا بر اساس اتفاقات و وقایع اجتماعی و سیاسی و البته تلاش هنرمندان منطقه، طی دهه‌های گذشته کامل شده و ادامه حیات داده است. به طور واضح موسیقی ترکمن‌صحرا بازگوکننده درد و رنج و آلام مردم منطقه است. حتی می‌توان گفت ادبیات ترکمن‌صحرا نیز بر اساس همان درد و رنج‌ها شکل گرفته و تکامل یافته است. آثار شاعران بزرگی چون مختوم قلی فراغی و ملا کمیته نمونه بارز روحیه معترض و منتقد هنرمندان این بخش از ایران است. اغراق نیست اگر بگوییم ادبیات و موسیقی بخش مهمی از زندگی ترکمن‌هاست. جشن‌ها، بازی‌های سنتی، سوگواری‌ها، شب‌چره‌ها و آئین‌ها، میلاد پیامبر اکرم (ص)، هنگام شصت‌و‌سه سالگی پیر خانواده، تولد فرزندان بویژه پسران، ختنه سوران و عروسی مناسباتی هستند که هر کدام موسیقی خاص خود را دارند و دارای مراسم مشخص هستند. موسیقی بزرگ ترکمن را «مقام» می‌گویند. تاکنون نزدیک به پانصد مقام از گذشتگان به روزگار ما رسیده است که هر کدام سبک و میزان‌های خاص خود را دارد.

تصویری از مختوم‌قلی یکی از بزرگترین شعرای ترکمن. این شاعر نزد اهالی ترکمن از احترام بسیاری برخوردار است و یکی از شخصیت‌های مهم منطقه است.

«آیدیم» چیست و «باغشی» کیست؟

اهالی ترکمن‌‌صحرا نوازنده‌های محلی را «باغشی» یا «بخشی» می‌نامند. این افراد که معمولا شغلی جز موسیقی ندارند در جشن‌ها و عروسی‌ها مردم را سرگرم می‌کنند. به سرپرست نوازندگان و خوانندگان «خلیفه بخشی» می‌گویند. گروه موسیقی «باغشی» یا «بخشی» متشکل از یک دوتارنواز و یک کمانچه‌نواز است.

مهمترین بخش ادبیات شفاهی ترکمن‌ها نیز ادبیات عامه آنهاست. «آیدیم» به مهمترین بخش ادبیات شفاهی عشایر ترکمن گفته می‌شود. «آیدیم» سخن موزون و منظوم است و مقولاتی چون عشق، قهرمانی و دیگر مقوله‌های انسانی را دربرمی‌گیرد. ترکمن‌صحرا به لحاظ جغرافیایی و اقلیمی مملو از رنگ و تنوع است که این ویژگی نیز به نوعی بر موسیقی آنها نیز تاثیر گذاشته است. زیبایی‌های طبیعی و ارزشمند بودن حیوانی چون اسب افسانه‌ها، روایات و حکایات و متل‌های بسیاری را رقم زده و راویان و خوانندگان و نوازندگان آثار خود را بر اساس خلق می‌کنند. از طرفی ارتباط تنگاتنگ ادبیات و موسیقی نیز بر کیفیت آثار و چگونگی برگزاری مراسم اهالی ترکمن تاثیر بسیاری داشته است.

موسیقی ترکمن بدون آلات ضربی

یکی از موضوعاتی که موسیقی ترکمن‌صحرا را از موسیقی سایر مناطق ایران متمایز می‌کند عدم استفاده هنرمندان منطقه از سازهای ضربی است و این در حالی است که ریتم و ضرب در موسیقی ترکمن‌صحرا مولفه‌ای بسیار مهم است. باغشی‌ها یا بخشی‌ها در اجراهایشان ایجاد ضرب ترانه‌ها را به عهده نوازندگان دوتار می‌گذارند. نوازندگان دوتار طی مضراب زدن‌ها، ضرب مذکور را ایجاد می‌کنند. این موضوع تا به آنجا مهم است که دوتارنوازان سازهایشان را بر اساس ریتم آثار کوک می‌کنند.

زنده‌یاد الیا قلی یگانه یکی از نوازندگان مطرح منطقه ترکمن

ساز اصلی ترکمن‌ها چیست؟

ترکمن‌ها از گذشته تاکنون سازهای دوتار، کمانچه، نی و زنبورک را مد نظر داشته‌اند که در میان آنها دوتار از بقیه مهم‌تر و پرکاربردتر است. ترکمن‌ها به ساز نی «توتیک» نیز می‌گویند که به سه نوع «نی هفت‌بند»، «نی زبانه‎دار» و «نی جفت‌نی» تقسیم می‌شود که در میان آنها نی هفت‌بند کمتر از بقیه مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌توان گفت منسوخ شده است.

عاشور گلدی برزین، خواننده و دوتارنواز برجسته موسیقی ترکمن

«زنبورک» ساز زنان ترکمن

«زنبورک» نیز سازی قدیمی است که در گذشته‌های دور از چوب یا نی ساخته می‌شده است. این ساز در حال حاضر در دو نوع چوبی و فلزی ساخته می‌شود و نواختن نوع چوبی آن سخت‌تر از فلزی آن است.

در ترکمن‌صحرا «زنبورک» را معمولا زنان و دختران می‌نوازند. آنطور که می‌گویند این ساز در گذشته برای زنان و دختران ترکمن بسیار مورد توجه و عزیز بوده و در مراسم عروسی، اعیاد مذهبی کاربردهای بسیار داشته است. حتی برخی معتقدند زنان و دختران ترکمن توسط زنبورک باهم حرف می‌زده‌اند. در اغلب آهنگ‌هایی که توسط زنبورک نواخته می‌شود ریتم چهار نعل و یورتمه‌ اسب قابل شنیدن است.

نمونه‌ای قدیمی از ساز «زنبورک» که برای مردان و زنان ترکمن مورد توجه است

سولماز تِکه یکی از زنبورک‌نوازان اهل ترکمن‌صحرا درباره نحوه نواختن زنبورک می‌گوید: «زنبورک یک زبانه دارد که بین دندان‌ها؛ در واقع بین فک بالا و فک پایین قرار می‌گیرد، ولی آن‌را با فشار دندان نگه نمی‌دارند؛ چون اگر این کار را بکنند زنبورک صداهای ناهنجاری می‌دهد. در واقع ریتم‌هایی که با زنبورک نواخته می‌شود توسط حرکت انگشت به زبانه‌ی ساز و با نفس نوازنده هست. با حرکات زبان و دم و باز دم و هماهنگی آنها؛ می‌شود صدای خوبی از زنبورک درآورد.

نمونه‌ای دیگر از ساز زنبورک. زنبورک را از چوب یا فلز می‌سازند. نوازندگی با زنبورک چوبی سخت‌تر از نمونه فلزی آن است

سولماز تکه یکی از نوازندگان «زنبورک» اهل منطقه ترکمن

«دوتار» ساز مقامی ترکمن‌ها

دوتار ساز اصلی اهالی ترکمن‌صحرا است. دوتار نیز مانند تنبور یکی از معدود سازهایی است که قدمت آن به هزاران سال قبل (شش هزار سال پیش) بازمی‌گردد اما با این اصالت خود را حفظ کرده است. دوتار فاقد ربع پرده است و همین موضوع گواهی بر بکر بودن و دست نخورده ماندن آن است. باستان‌شناسان در نزدیکی آرامگاه حضرت دانیال نبی واقع در شهر شوش حین حفاری تندیس دو مرد را یافته‌اند که هر کدام سازی در دست داشته‌اند. در دست یکی از آنها تنبور بوده و دیگری دوتار و بربط در دست دارد.

ساز «دوتار» که در تمام مناطق شرق کشور مورد توجه است

موسی جرجانی موسیقی‌پژوه و موسیقی‌دان ترکمنی

بخش‌های مختلف موسیقی ترکمن‌صحرا

موسیقی ترکمن در چهار دستگاه «مخمس»، «قرق لار»، «تشنید» و «نوایی» اجرا می‌شود و موسیقی اجرایی آنها نیز اشکال گوناگونی دارد. «چوپانی خوانی»، «ذکر»، «پرخوانی»، «هودی»، «مولودی‌خوانی»، «لاله خوانی یا لله خوانی»، «نقل‌خوانی»، «غزل‌خوانی» و «نوحه‌سرایی» بخش‌های مختلف موسیقی ترکمن‌صحرا هستند.

زنان ترکمن‌صحرا حین اجرای موسیقی و دوتارنوازی. زنان ترکمن پا به پای مردان منطقه به پاسداری از موسیقی می‌پردازند.

«چوپانی‌خوانی»

«چوپانی‌خوانی» موسیقی تغزلی ترکمن‌هاست. طی این شیوه چوپان‌ها در کنار دام‌ها نی‌نوازی می‌کنند و با خوانش اشعار و نغمه‌های مختلف به بیان دردها و آلام خویش می‌پردازند و همین موضوع نظر مخاطبان را به آنها جلب می‌کند.

«ذکرخوانی»

«ذکرخوانی» همانطور که از نامش پیداست جنبه عرفانی و غیرزمینی دارد. این شیوه به طور کلی به روابط انسان و خدا می‌پردازد. ذکرخوانان طی ذکرخوانی تلاش دارند ارتباط بهتر و نزدیک‌تری با معبود برقرار کنند. ترکمن‌ها در زمان وقوع اتفاقات مترقبه و غیرمترقبه ذکرخوانی می‌کنند که در مواقع بیماری نزدیکان نیز این رویه وجود دارد. از آنجا که «ذکرخوانی» با رقص و حمل شمشیر اجرا می‌شود آن را به عنوان «رقص خنجر» نیز می‌شناسند..

«پُرخوانی»

پرخوانی نزد ترکمن‌ها جنبه آیینی دارد و به نوعی موسیقی سنتی آنها محسوب می‌شود. اهالی ترکمن‌صحرا در مراسمی که برای تقویت روحیه بیماران برگزار می‌شود «پرخوانی» می‌کنند و با این شیوه به روان درمانی افراد مورد نظر می‌پردازند. «پرخوانی» نیز مانند «ذکرخوانی» با رقص همراه است. شاید بتوان «پرخوانی» را به لحاظ محتوایی با مراسم «زار» بوشهر مقایسه کرد. برخوانان ترکمن معتقدند طی اجرای «پرخوانی»، ارواح نیک ارواح خبیث را مورد تهاجم قرار می‌دهند و به این وسیله بیماران درمان می‌شوند.

نوع پوشش و رنگ‌های پرکنتراست ترکمن‌ها بر جذابیت موسیقی آنها افزوده است.

« هودی یا لالایی»

در ترکمن‌صحرا (مانند برخی دیگر از مناطق ایران) بخشی با موضوع و محوریت لالایی وجود دارد. «هودی» بیانگر احساس و عواطف مادر و دایه نسبت به فرزند است. مادران ترکمن با اجرای «هودی» در حق فرزندشان دعای خیر می‌کنند و از خداوند برای آنها بهترین اتفاقات را آرزو می‌کنند.

«مولودخوانی»

«مولودخوانی» یکی دیگر از بخش‌های موسیقی ترکمن است که در برخی مراسم اجرا می‌شود. ترکمن‌ها در مراسم تولد فرزندان و ختنه‌سوران آنها «مولودی‌خوانی» می‌کنند. «مولودی‌خوانی» در مراسم آیینی و مذهبی نیز اجرا می‌شود که میلاد پیامبر اسلام (ص)، امامان و رهبران مذهبی برخی از آنهاست. «مولودی‌خوانی» مناسبات مذهبی به طور معمول در مساجد برگزار می‌شود.

«لاله خوانی» با «لله‌خوانی»

«لاله خوانی» یکی دیگر از گونه‌های اجرایی موسیقی ترکمن است که بار عاطفی دارد و از عشق‌های پاک و احساس درونی و فقدان و هجران می‌گوید. دختران قالیباف ترکمن حین کار «لاله‌خوانی» می‌کنند و اگر نوازنده خوش صدای ساز قپوز در جمعشان حاضر باشد مراسم مذکور را همراهی می‌کند.

استاد «آی محمد» ساکن روستای گدم آباد گنبدکاووس، یکی از قدیمی‌ترین سازندگان دوتار قوم ترکمن است. او در تلاش است با هنر خود صدای ساز ترکمن را در بین این قوم زنده نگه دارد.

«نقل‌خوانی»

«نقل‌خوانی» دیگرگونه اجرایی موسیقی ترکمن‌صحراست که در سبک‌های «یموت»، «گوگلان»، «چودوریولی» اجرا می‌شود. اجرای «نقل‌خوانی» با ساز همراه است و نوازندگان طی اجرا حکایات و قصه‌های گذشتگانشان را بازگو می‌کنند و اشعاری درباره قهرمانان سرزمین‌شان می‌خوانند. بخشی‌ها در عروسی‌ها، و دیگر مراسم با اجرای «نقل‌خوانی» حاضران را سرگرم می‌کنند.

«غزل‌خوانی»

«غزل‌خوانی» یکی دیگر از شیوه‌هایی است که با ساز همراه است و بر اساس دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی اجرا می‌شود. در «غزل‌خوانی» اشعار حماسی فردوسی و آثار حافظ و سعدی مورد توجه است.

«نوحه‌سرایی»

«نوحه‌سرایی» همانطور که از نامش پیداست و در اغلب مناطق ایران اجرا می‌شود به وقایع غم‌انگیزی چون مرگ عزیزانریال تشیغ و دفن مردگان می‌پردازد.

بزرگان موسیقی ترکمن‌صحرا

منطقه گسترده ترکمن‌صحرا طی قرون گذشته هنرمندان بسیاری به خود دیده است. از میان آن افراد می‌توان به آرازمحمد تکه، خلیفه نظرلی محجوبی، اُلیاقلی یگانه، بایلی تکه، مجید تکه، طاهر تکه، موسی جرجانی، تاجوردی پیکر، آنه‌بردی پیکر، عیدمحمد اونق، مرحوم اُلیاقلی یگانه، آرازمراد آرخی اشاره کرد.

دوتار نوازی آشورگلدی برزین یکی از نوازندگان مطرح منطقه ترکمن صحرا؛

دوتار نوازی بخشی امین سعادتی اهل بندر ترکمن؛

دوتارنوازی بخشی آنه مراد رستگاری اهل خراسان شمالی؛

اجرای نظرلی محجوبی از هنرمندان مطرح منطقه ترکمن؛

زنبورک‌نوازی توسط نوجوانی از منطقه ترکمن‌صحرا؛

دوتار نوازی زنده‌یاد الیا قلی یگانه یکی از نوازندگان مطرح منطقه ترکمن؛

دوتار نوازی بانوی ترکمن سولماز تکه در دوازدهمین جشنواره موسیقی جوان؛

نماهنگی با موضوع موسیقی ترکمن و نوازندگی بخشی‌های منطقه؛