24 آبان، روز کتاب و کتاب‌خوانی

در سال ۱۳۷۲، بیست و چهارم آبان ماه «روز کتاب و کتاب‌خوانی» اعلام شد و برای نخستین‌بار، در دی ماه همان سال، «هفتهٔ کتاب و کتاب‌خوانی» در ایران به رسمیت شناخته شد.

بی‌گمان با فرارسیدن روز کتاب و کتاب‌خوانی، رسانه‌ها و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی به بازگویی اهمیّت و سودمندی‌های کتاب‌خوانی می‌پردازند. شاید شکل‌گیری الگویی مناسب از مطالعه در کشوری که سرانهٔ مطالعهٔ هر فرد در سال ۱۳۹۷، هفت ساعت و چهل‌ویک دقیقه در ماه اعلام شده است، آرزویی دور از انتظار باشد، اما همواره در دستیابی به هدف‌های بزرگ، گام‌های کوچک و بنیادی، نقش اساسی خواهند داشت.

درگیری‌های ذهنی، مشکلات اجتماعی و اقتصادی، کوتاه بودن عمر انسان و ده‌ها علت دیگر، انسان را از بهره‌مندی تجربه‌های زیستیِ فوق‌العاده دور می‌کنند. اما شاید بهترین و لذّت‌بخش‌ترین راه برای فاصله گرفتن، سفر، گفت‌وگو و اندیشیدن، در میان برگه‌های نازک کتاب جای گرفته باشد. احساس تجربه‌ای همانند، اندیشه‌ای یکسان و احساس داشتنِ همراهی در نقطه‌ای دور از جهان، همه در برگه‌های نازک یک کتاب جای می‌گیرند.

هنگامی که از گام‌های کوچک و بنیادی می‌گوییم، یکی از جنبه‌های ارزشمند آن، آشنایی حتی یک کودک با جهان پهناور کتاب و کتاب‌خوانی است. روش‌های بسیار سودمندی برای علاقه‌مند کردن کودکان به خواندن و فعّالیت هم‌کنشانه با کتاب، پیشنهاد شده است. در سال‌های اخیر با رشد دانش و آگاهی پدران و مادران و سازمان‌ها و نهادهای آموزشی دربارهٔ کتاب‌های باکیفیت، نقش کتاب‌های تصویری و تأثیر نشست‌های بلندخوانی در کودکان، شاهد افزایش چشم‌گیر کتاب‌خوان‌های کوچک هستیم.

چگونه هنر به مهارت‌های خواندن کودکان می‌تواند کمک کند؟

«سارا پنی پکر»، نویسندهٔ کودکان، خواندن را آیینه‌ها و پنجره‌هایی در پیرامون‌مان می‌داند. کتاب به ما راه اندیشیدن دربارهٔ خودمان را به ارمغان می‌آورد و با این همه، گشایندهٔ پنجره‌هایی به دنیای پیرامون‌مان نیز است. کودکان با خواندن کتاب‌ها و داستان‌ها، فرصت اندیشیدن دربارهٔ خودشان و جهان پیرامون‌شان را به‌دست می‌آورند.

یکی از نکته‌های ارزشمند و بنیادی در آموزشِ کودکان، توانایی جلب توجه و برانگیختن کنجکاوی و علاقه در آنان است. هدف پژوهش DREAM (رشد آموزش خواندن به کمک هنرهای گوناگون) آموزش هنرهای تجسمی و نمایشی به آموزگاران است تا با بهره‌گیری از این شیوه، مهارت‌های خواندنِ کودکان مانند روان‌خوانی، درک مطلب و فهم اجزای داستانی، پرورش یابند. آموزش هنر برای رشد احساسی، اجتماعی، جسمی و ذهنی کودکان ضروری است. کودکان به کمک موسیقی، هنرهای نمایشی و تجسمی، به توانایی تفکر خلاق و نقادانه دست می‌یابند. همچنین در هماهنگی میان حرکات جسمانی، فعّالیت گروهی و فردی پیشرفت خواهند کرد. فرایند چنین تجربه‌هایی به کودکان کمک می‌کند تا احساس‌ها و هیجان‌های‌شان را، چه به شکل زبانی و چه غیرزبانی، به‌آسانی بازگو کنند. هنر برای کودکان فرصت ارتباط اندیشه‌ها، احساس‌ها و ایده‌های خود با جهان بیرون را فراهم می‌سازد.

تصویرگر: کوئنتین بلیک، از کتاب «ماتیلدا» نوشته رولد دال.

اکنون به چند نمونه از شیوه‌های بهره‌گیری از هنرهای نمایشی و تجسمی برای پرورش مهارت‌های خواندن کودکان می‌پردازیم:

از کودکان بخواهید تا صفحهٔ نخست داستان را بخوانند. آن‌ها را گروه‌بندی کنید و فرصت لازم را در دسترس‌شان بگذارید تا متن و گفت‌وگوهای داستان را بادقت بتوانند بخوانند. سپس از آن‌ها بخواهید تا برپایه داستان خوانده شده، نمایش کوتاهی اجرا کنند - آن‌ها بدون درک درست از متن، نمایش آن را نمی‌توانند اجرا کنند، پس با نگاه عمیق‌تری به بررسی متن خواهند پرداخت. کوشش کنید با بهره‌گیری از صفت‌های نویی که در داستان خوانده‌اید، شخصیت‌های آن را بازنمایی کنید. برای نمونه، حالت‌های گوناگون راه رفتن پیرزن غمگین و سالخورده، چگونه خواهد بود؟ از بچه‌ها بخواهید تا واژه‌ها و عبارات دیگری را که به آن صفت پیوند دارد، بازگو کنند. در این فعّالیت از عروسک‌های انگشتی، دستکشی و ... می‌توانید بهره ببرید. از کودکان بخواهید تا از ایده‌ها، صحنه‌ای ویژه در داستان، یک پاراگراف یا حتی نام یک کتاب را نقاشی کنند، دنیای کودکان سرشار از تصویر است. از تصویرهای درون کتاب برای دادن اطلاعات متضاد یا تکمیلی دربارهٔ متن، بهره ببرید. برای نمونه از پرسش‌های زیر که پروفسور سوادآموزی و متخصص خوانش، «لوری استوول» فراهم کرده است، می‌توانید بهره بگیرید:

۱. آیا تصویر ریزه‌کاری‌هایی را دربردارد که در متن به آن‌ها اشاره نشده است؟ آن‌ها چه هستند؟ آیا اطلاعاتی در متن هست که در تصویر جا مانده باشد؟
۲. تصویرها از چشم‌انداز چه کسی پرداخته شده است؟ آیا تصویرها از دید شخصیتی در داستان است یا از چشم‌انداز خواننده کتاب پرداخته شده؟
۳. کدام‌یک از شخصیت‌های داستان در تصویر دیده می‌شوند؟ کدام یک از آن‌ها در تصویر یا متن نیستند؟
۴. پیوندِ میان شخصیت‌های تصویر چگونه است؟ آیا دور از هم ایستاده‌اند؟ حالت‌های چهرهٔ آنان بازتاب چه احساسی است؟
۵. از صحنهٔ موجود در تصویر چه چیزی را درک می‌کنیم؟ آیا زاویهٔ دید ما روبه‌رو است، یا از بالا به صحنه نگاه می‌کنیم؟ این نوع زاویهٔ دید چه هدفی را به‌دنبال دارد؟
۶. چه رنگ‌هایی در تصویر به‌کار رفته است؟ این گزینش رنگ با داستان یا حال‌وهوای آن چه ارتباطی دارد؟
۷. آیا تصویرهای کتاب فراتر از نشانه‌های تصویری‌اند؟ آیا آن‌ها به بیننده کمک می‌کنند تا لمس کند، بو یا مزه‌ای را حس کند یا بخشی از داستان را در آن بشنود؟ چگونه؟

هم‌زمان با پیش بردن این پرسش‌ها، کودکان در پی یافتن پاسخ آن‌ها، به متن بازگشت خواهند کرد و بادقت بیش‌تری به واژگان، اصطلاح‌ها و نوع نوشتار متن می‌نگرند.

به کودکان اجازه دهید بیافرینند. آثار هنری دیداری و شنیداری فرهنگ‌ها و دوره‌های گوناگون تاریخی را در دسترس آن‌ها بگذارید. به کودکان فرصت بهره‌مندی از تجربه‌های گوناگون در زمینهٔ هنری دل‌خواه‌شان را بدهید. با یکدیگر در رویدادهای هنری شرکت کنید. از موزه‌ها و نمایشگاه‌های هنری دیدن کنید و به تجربهٔ اجراهای نمایشی و موسیقی بنشینید. تصویرخوانی را جدی بگیرید. بسترهای گوناگونی را در دسترس کودک‌تان بگذارید. پوسترها، نمایش‌نامه‌ها، نوشته‌های روزنامه‌ها و انواع شعر، گزینه‌های مناسبی هستند. با کودک‌تان همراه باشید و در کنار هم، تجربه‌هایی آزادانه، بداهه و نوآورانه از ترکیب هنر و کتاب‌خوانی داشته باشید.