سایه زوال بر سر آبخوان‌های فارس

آبخوان (Aquifer) لایه زیرزمینی قابل نفوذ و متخلخل از سنگ‌های نفوذ پذیر و نرم نظیر شن، کنگلومرا، سنگ آهک شکسته شده و شن نرم است که از آب اشباع شده و به راحتی قابلیت انتقال آب را به چاه یا چشمه دارد ، خالی شدن این لایه‌های متخلخل از آب موجب فرو نشست زمین می‌شود و با رخ دادن این پدیده حتی بارندگی‌های ممتد هم نمی‌تواند لایه های فرو نشسته را ترمیم و پر آب کند از این رو اندک اندک مرگ آبخوان‌ها رقم می خورد.

آب از طریق حفر چاه در داخل آبخوان با استفاده از پمپاژ برداشت می‌شود و میزان آب برداشتی اگر متعادل باشد از طریق بارش به داخل فرج و فرج سنگ‌های آبخوان جبران می‌شود.نرخ اضافه شدن آب در داخل آبخوان برای تمامی آبخوان ها یکسان نیست و این مسئله به هنگام برداشت آب بایستی مورد نظر قرار گیرد. درواقع پمپاژ سریع از چاه حتی منجر به خشک شدن چاه‌های مجاوری می‌شود که از یک آبخوان مشترک آب برداشت می‌کنند.

به اعتقاد کارشناسان بسیاری از آبخوان‌ها و دشت‌های شرق و جنوب شرق فارس و بخش‌هایی از مرکز استان فارس اکنون به سمت مرگ آبخوان‌ها پیش می‌روند ، گسترش پدیده فرو نشست زمین در مناطقی از فسا ، داراب ، مرودشت و برخی از شهرستان های مرکزی و شرقی استان فارس بیانگر در پیش بودن مرگ آبخوان‌ها دراین مناطق است ،

در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست، به نظر می‌رسد که برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی های مهندسی رسوبات، عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت های استان فارس است.

از جمله مناطقی که هم اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله ها و فرو نشست‌ها قرار دارند روستای کوه سفید داراب است ، فرونشست مناطق روستایی از پدیده‌هایی است که بر اثر تداوم خشکسالی و کم بارشی در فارس چشمگیر است ، ۳۰۰ روستای این استان اکنون در معرض فرونشست قرار دارد.

این روستاها در ۲۰ بخش و در مناطق مختلف استان فارس قرار دارند ، بررسی اثرات فرونشست و تاثیر بر اقتصاد روستاها در این مناطق نیاز به مطالعات گسترده اجتماعی و اقتصادی دارد.

سایه مرگ بر سر ۵۲ آبخوان فارس

کرامت الله کریمی مزیدی معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان فارس گفت: در حالیکه متوسط بلند مدت بارندگی در استان فارس ۳۰۶.۹ میلیمتر است اکنون تقریبا نصف این مقدار بارندگی در فارس ثبت می شود ، ایجاد بحران در دشت‌ها و آبخوان‌ها منجر به بروز پدیده فرونشست شده و موجب مهاجرت کشاورزان و روستاییان شده است ، نشست زمین در برخی مناطق از جمله دشت قره بلاغ فسا کاملا مشهود است.

وی با بیان اینکه شرایط برای ۵۲ آبخوان استان فارس اکنون بحرانی است گفت: مرگ آبخوان‌ها موجب بروز پدیده فرونشست زمین و به دنبال آن افزایش مهاجرت می شود.

معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای فارس کاهش کیفیت آب را از دیگر چالش‌های حوزه آب و کشاورزی در استان فارس اعلام کرد و گفت:در برخی از مناطق از جمله ریز آب داراب یا نی ریز کیفیت آب چاه‌ها به حدی شور شده که حتی در بخش کشاورزی هم قابل استفاده نیست ، دراین مناطق در واقع آبخوان ها در شرایط مرده قرار دارند و مرگ آبخوان رقم خورده است.

این مقام مسوول با بیان اینکه در استان فارس سالانه ۸.۳ میلیارد متر مکعب آب مصرف می شود گفت: در حالیکه متوسط مصرف آب زیر زمینی در کشورمان حدود ۵۵ درصد است دراستان فارس ۷۹ درصد از این میزان از منابع زیر زمینی و ۲۱ درصد از منابع سطحی تامین می گردد ، ۹۲ درصد از آب مصرف استان فارس در بخش کشاورزی ، ۶ درصد برای شرب و ۲ درصد در حوزه صنعت به مصرف می رسد.

معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای فارس خاطر نشان کرد: مصرف ۹۲ درصد از آب در بخش کشاورزی نسبت خیلی زیادی است و در حالیکه سهم دو درصدی برای صنعت بسیار ناچیز است، عدم هدایت توسعه اقتصادی دراستان فارس به سمت توسعه صنعتی فشار بر بخش کشاورزی را افزایش داده و منجر به افزایش مصرف دراین حوزه شده است در حالیکه صنعت با مصرف آب کمتر امکان اشتغال زایی بیشتری دارد.

همه معضلات چاه‌های غیر مجاز

کریمی مزیدی وجودی چاه‌های غیر مجاز در استان فارس را از معظلات این حوزه برشمرد و گفت: ۶ درصد از چاه‌های غیر مجاز کشور در استان فارس وجود دارد و این چاه‌ها سالانه ۸۵۴ میلیون متر مکعب آب از منابع زیر زمینی برداشت می کنند. صاحبان چاه‌های غیر مجاز در این استان احساس حق می‌کنند در حالی‌که این پنداری نا درست و خلاف مقررات است .

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان فارس با اشاره به اجرای طرح تعادل بخشی منابع آب و پُر کردن چاه‌های غیر مجاز در این استان اظهار داشت : برخی از بهره‌برداران و کشاورزان پُر کردن این چاه‌ها را اقدامی ظالمانه می‌دانند در حالی‌که پُر کردن چاه کشاورزی غیر مجاز عین عدالت و در جهت صلاح جامعه و نجات سفره‌های آب زیر زمینی است.

کریمی مزیدی اضافه کرد: افرادی که پُر کردن چاه‌های غیر مجاز را ظالمانه می دانند قطعا آگاهی لازم در زمینه تخریب بی رویه سفره های آب زیر زمینی با برداشت های غیر متعارف از این چاه‌ها را ندارند ، آنها نمی‌دانند که چاه‌های غیر مجاز جان زمین را می مکد و منابع آب را به یغما می لرد و در بلند مدت دشت ها را می میراند و دهها و صدها عارضه ناخوشایند بر جای می‌گذارد.

این مقام مسوول با تاکید بر اینکه برای پُر کردن چاه‌های غیر مجاز در استان فارس با مقاومت شدید از سوی مردم ، کشاورزان و حتی مسوولان روبرو هستیم افزود: بارها برخی از خانواده های کشاورزان و بهره برداران آمده اند و در محل اجرای احکام قضایی برای پُر کردن چاه‌های غیر مجاز اجتماع کرده اند و با ماموران درگیری ایجاد کرده اند اما بعد از آنکه با آن‌ها صحبت شده و از مضرات چاه‌های غیر مجاز آگاه شده اند با ما همکاری کرده اند .

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان فارس ادامه داد: ۱۵ هزا و ۷۹۴ حلقه چاه غیر مجاز در استان فارس وجود دارد که در نوبت اجرای احکام قضایی برای اجرای طرح تعادل بخشی و پُر کردن چاه‌های غیر مجاز قرار دارند ، این چاه‌ها سالانه ۸۵۴ میلیون متر مکعب از منابع آب استان فارس برداشت می کنند ، این میزان برداشت دقیقا معادل میزان کمبودی است که در زمینه استفاده از منابع آب دراستان فارس وجود دارد .

کریمی مزیدی افزود: از سال ۹۳ تا کنون بیش از ۱۲ هزار حلقه چاه غیر مجاز دراستان فارس پُر شده است ، بقیه چاهها نیز در نوبت پر شدن است تا سفره ها به تعادل برسد، امسال تا کنون یک هزار و ۵۰ حلقه پر شده و تا پایان سال این تعداد به یک هزار و ۴۰۰ حلقه خواهد رسید.

این مقام مسوول کمبود اعتبارات را از جمله دلایل کند بودن اجرای طرح تعادل بخشی منابع آب دانست و گفت : در سال گذشته ۲۵۰ میلیارد ریال برای اجرای این طرح دراستان فارس اختصاص یافت ، امسال هم همین میزان اعتبار دیده شده اما مبلغ تامین شده حدود ۴۰ میلیارد ریال است که بسیار اندک است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان فارس با بیان اینکه اولویت‌هایی برای پر کردن چاه‌های غیر مجاز تعیین شده گفت: دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی دراین زمینه اولویت دارند ، دشت مرودشت از جمله دشت هایی است که در اولویت قرار دارد ، عملکردها در دشت ارسنجان و فسا موفقیت آمیز بوده است ، اما در مرودشت و کازرون به علت مسایل حاشیه‌ای چندان عملکرد مناسبی نداشته ایم و امید است با هماهنگی فرمانداری های این شهرستان ها ورود بهتری برای پر کردن چاه‌های غیر مجاز دراین دو شهرستان داشته باشیم .

در هر حال کارشناسان ، مسوولان و همه کسانیکه دغدغه توسعه پایدار استان فارس را دارند باید بیش از پیش با بهره گیری از ظرفیت های قانونی نسبت به برداشت های بی رویه آب از منابع زیر زمینی حساس باشند و در این میان مسوولیت سازمان های نظارتی و ضابطین قضایی بیشتر است ، با در نظر گرفتن ماههای باقیمانده تا پایان سال می بایست با قدرت و قاطعیت بیشتری طرح تعادل بخشی و پر کردن چاه‌های آب دراستان فارس اجرا شود تا اثرات زیانبار مرگ آبخوان ها و فرونشست که موضوعی اجتناب ناپذیر است حداقل قدری به تاخیر بیفتد.