شب چله در اردبیل/خنچه ها و...

صدای ایران-اردبیل/شب یلدا برای ما آخرین دقایق پاییز را ورق می‌زند دورهم نشستن در خانه بزرگترها زیر کرسی، شعرخوانی و تکرار سنت‌هایی که در گذر زمان سینه به سینه محفوظ مانده و هنوز هم در برخی از خانواده‌های رواج دارد.
اگر چه این روزها جشن شب چله، در شهرهای ما تاحدودی رنگ و بوی باستانی و سادگی خود را از دست داده، اما در برخی از روستاها و شهرهای کوچک هنوز رسم شب چله، به همان صفا و شیرینی گذشته باقی است.
جمع شدن دور کرسی، رفتن به منزل بزرگ خانواده و ایل و طایفه، برگزاری مراسم جشن و عروسی در این شب از آداب رسوم مناطق آذربایجان می‌باشد. تاجایی که در اغلب مناطق خانواده‌ها دور کرسی جمع می‌شوند، دست از شوخی‌ها و نقل روایات و «تاپماجالار» و «بایاتیلار» برنمی‌دارند. شاید نقل این تاپماجالار (معماها) و بایاتیلار (دوبیتی‌های آذری) یکی از مشخصه‌های شب چله باشد اما هندوانه مهم‌ترین مشخصه «چله» است.
اولین خرید شب چله در خانواده های آذری هندوانه بوده و در واقع سمبل شب چله محسوب میشود.
هندوانه در بین خانواده‌ها اولین خرید شب چله محسوب می‌شود چرا که مظهر شیرینی، خونگرمی، سرسبزی و سرخ‌فامی، شادابی و سرزندگی است و گذشتگان بر این باورند که خوردن هندوانه موجب مقاومت بدن در مقابل سرمای زمستان میشود.
خرید هندوانه برای شب چله شاید یکی از رسومی است که از دیر باز تاکنون بدون تغییر باقی مانده است. از همین روست که می‌توان در میان خونچه‌های خانواده داماد برای خانواده عروس هنوز آن را مشاهده کرد.
آیین‌های شب چله در اردبیل تقریبا مشابه با آیین‌هایی است که در دیگر استان‌های کشور برگزار می‌شود البته با اندکی تفاوت که این آئین فقط خاص خطه آذربایجان و بیشتر استان اردبیل است.
به گفته بیوک جامعی کارشناس جامعه شناسی مردم استان اردبیل 40 روز اول فصل زمستان را چله بزرگ، 20 روز بعدی آن را چله کوچک و نیز 30 روز آخر فصل زمستان را به علت نزدیک بودن به ایام سال نوروز و برپایی سور سات عید به بایرام آیی نامیده‌اند.
وی اضافه کرد: تنقلات مخصوص شب یلدا که در گذشته در میان مردم استان رایج بوده می‌توان به قووت، قورقا، مرکبات، کشمش و سنجد(ایده) اشاره کرد که متاسفانه با گذر زمان این تنقلات نه تنها از نسلی به نسل دیگر منتقل نشده بلکه امروزه بجای آنها از هندوانه،‌ انار،‌ مرکبات،‌ انواع آجیل و تخمه استفاده می‌شود.
این کارشناس ادامه داد: مردم اردبیل در گذشته این روزها را با برگزاری آیین‌های ویژه گرامی میداشتند بطوریکه امروز این آیینها نسبت به گذشته رنگ باخته است.
به گفته وی از دیگر آداب مردم استان اردبیل که در دیگر شهرها و استان‌های کشور کمتر به چشم می‌خورد فرستادن هدیه به نوعروسان یا دختر تازه نامزد شده (آداخلی) است که این رسم به "چیله خونچه سی" یا "چله لیک" معروف است. شب یلدا نماد و آیینی بیش نیست
محمد زینالی با اشاره به اهمیت شب یلدا در زندگی امروزی اظهار کرد: در جامعه امروزی گفتگوی خانوادگی از آن حالت دیرپا و پویای خود در گذشته به یک گم شده تبدیل شده است چرا که جامعه ما گرفتار کار سخت و مرکزیت بخشیدن به نیازهای مصرفی فزاینده شده و این بیماری حتی در برنامههای آموزشی کودکان و نوجوانان نیز دیده می شود؛ در چنین شرایطی شب یلدا میتواند نماد و میراث گفت و گوی خانوادگی به عنوان گوهر واقعی زندگی باشد، درزمانهای که بیش از ربع ساعت پدیدار نیست.
این پژوهشگر عامه افزود: این روزها به بت وارهها و نمادهای گفت و گو به شدت محتاج و نیازمندیم، گفت و گوی مردم در یک خانه، در شهر و پیکر ملت مهربان ایرانی که دیرروزی است دچار ناگویی و پرخاش شده است، اما آن چه روشن است، این شب فقط نمادی و آئینی بیش نیست و ما باید شبهای طولانی مهربانی را که در شعر ایرانی مانند رویایی مدام تکرار می شود، به متن زندگی باز گردانیم.
به گفته این جامعه شناس شب یلدا، مانند معجزه و هشداری الهی ما را به بازگشتن به لحظههای دوستانه و انسانی فرا میخواند و ما به امید روزی که بتوانیم از این نشانهها و بهانههای طبیعت الهام بگیریم و مانند گذشتگان به دنیای انسانی خود باز گردیم، چنین شبهایی را در کنار هم مینشینیم تا این راز را در دل شب بجوئیم و برملا کنیم.
رونق بازار شب چله
به نوشته ایسنا، در آخرین روزهای پاییزی و چند شب مانده به شب چله بازار رونق خاصی پیدا میکند و خانوادهها برای این شب هندوانه، آجیل، پشمک و انار و شیرینی میخرند.
از سوی دیگر تازه عروس و دامادها هم خرید شب چله برای یکدیگر میکنند و از این روست که بازار پوشاک و طلا فروشیها و میوه و خشکبار در این شبها داغ است.
در سال‌های دور تنقلات شب چله به تخمه، پشمک، سنجد، قیسی، برگه زردآلو، بادام و گردو ختم می‌شد. و یا اینکه از اواخر تابستان تعداد زیادی هندوانه و خربزه را در تور گذاشته و آنها را از سقف مطبخ خانه آویزان می کردند تا در هوای آزاد خراب نشود و چون شب چله فرا می رسید آنها را پائین می آوردند.