بی‌بی کوکب؛ نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایرانی

معمولا نگاه منفی نسبت به دوره قاجار وجود دارد که این نگاه‌ها ناشی از وضعیت سیاسی جامعه یا کشور به واسطه عهدنامه‌های ترکمنچای، گلستان و جدا شدن بخش‌های عمده‌ای از کشور در آن دوره بوده است، همچنین در حوزه تاریخ‌نویسی نگاه مثبتی نسبت به دوره قاجار وجود ندارد و این نگاه به بخش‌های مختلف دیگر تعمیم پیدا کرده است.

این گونه نیست که دوره قاجار را دوره انحطاط و سقوط فرض کنیم، زیرا بخش‌های مهمی از تحولات فرهنگی در این دوره رقم خورده است، همچنین پردازش و توجه به زنان در دوره قاجار نسبت به دوران دیگر، متفاوت بوده است.

در منطقه بختیاری به دلیل اسناد متعددی که از سفرنامه‌های اروپایی بدست آمده است، زنان ادیب و فرهیخته‌ای وجود داشته که سیاحت‌گران اروپایی به آن‌ها اشاره کرده‌اند.

الیزابت مکبن‌روز در سفرنامه‌های اروپایی در باب زنان بختیاری بیان کرده است: « استعداد فوق‌العاده‌ای در سوادآموزی دارند و اگر بخواهند به تحصیل بپردازند از سایر امور و مشاغل بازمی‌مانند» که در این زمینه می‌توان به شخصیت‌هایی همچون بی‌بی مریم، بی‌بی نیلوفر، بی‌بی زینب و بی‌بی خانم و شاخص‌تر از همه بی‌بی کوکب بختیار دختر نصیرخان سردار جنگ اشاره کرد.

حمید رضایی دانشیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور چهارمحال و بختیاری در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: بی‌بی کوکب دختر نصیرخان سردار جنگ، همسر فتحعلی‌خان سردارمعظم و عروس ایلخان مشهور امیر مفخم بختیاری، یکی از زنان بختیاری دوره قاجار است.

وی افزود: بی‌بی کوکب متولد سال 1271 شمسی است که تحصیلات خود را به شیوه سنتی دوره قاجار زیر نظر معلمان سرخانه گذراند.

رضایی گفت: قلعه دزک یکی از آثاری بوده که به حمایت و پشتیبانی بی‌بی کوکب ایجاد شد، به دلیل اینکه پدر و عموی او از علاقمندان به کتاب بودند و کتابخانه‌های نفیسی در قلعه‌های دزک و سورک در اختیارشان بود، از کتب آن کتابخانه‌ها استفاده می‌کرد.

وی اضافه کرد: با توجه به مراودات خوانین بختیاری با اصفهان، بی‌بی کوکب بختیار بخشی از سال را در آنجا اسکان می‌یافت، به‌طوری که تحصیلات خود را در مکتب‌خانه‌های قدیمی اصفهان ادامه داد، همچنین به دلیل مراقبت و توجه خاص پدرش، به مطالعه مستمر آثار ادبی، متون تاریخی و دینی می‌پرداخت که از این حیث، جزء بانوان فرهیخته و کتاب‌دوست عصر به شمار می‌رود.

عضو هیات علمی دانشگاه‌‎ پیام‌نور استان تاکید کرد: بی‌بی کوکب بختیار نخستین بانوی ایرانی بوده که به نگارش سفرنامه فرنگستان پرداخته است، اثری قدیمی‌تراز سفرنامه بی‌بی کوکب بختیار از سوی دیگر نویسندگان زن وجود ندارد و این اثر در حوزه تالیف فرنگستان بانوان به شمار می‌رود.

وی افزود: بی‌بی کوکب بختیار به دلیل تقید مذهبی در سال 1327 شمسی به مکه مشرف می‌شود، در باب این سفرنامه مطالب مختلفی توسط مورخان نوشته شده که عبدالعلی خسروی، از تبار خوانین بختیاری در باب آن می‌نویسد: بی‌بی کوکب از خانواده تبارین بختیاری و از زنان فاضله روزگار خود بوده که با سنت شکنی‌هایش، تمام کارهای سیاسی - اجتماعی مردان را انجام می‌داد.

رضایی گفت: معمولا بی‌بی کوکب زمستان‌ها در اصفهان و تهران و مابقی سال را در روستای دزک در چهارمحال و بختیاری اقامت داشت و در پایان عمر بیشتر اوقات خود را در منطقه لنجان اصفهان ساکن بود.

وی تصریح کرد: زمانی که بی‌بی کوکب در روستای دزک ساکن بود، قلعه دزک پذیرای شخصیت‌های مشهور و رجال بزرگی همچون علامه دهخدا، محمد مصدق، وحید دستگردی، آندره مالرو وزیر پیشین فرهنگ فرانسه و دیگر شخصیت ها از جمله جلیل شهناز، حسن کسایی و تاج اصفهانی بود.

دانشیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور استان بیان کرد: به واسطه وجود کتابخانه بسیار غنی در قلعه دزک تالیف «لغت‌نامه» و «امثال و حکم» دهخدا از آن‌جا آغازمی‌شود، به طوری که علامه دهخدا به مدت 2 سال مهمان بختیاری‌ها در روستای دزک بود.

وی ایجاد اولین کارگاه‌های قالی‌بافی و قلاب‌دوزی به منظور تولید انبوه و ایجاد اشتغال را یکی از اقدامات مهم بی‌بی کوکب در سال‌های عمرش عنوان کرد.

رضایی گفت: وفات این بانوی سفرنامه‌نویس، اردیبهشت‌ماه 1339 هجری شمسی بوده و آرامگاهش در تکیه میرفندرسکی اصفهان که آرامگاه خانوادگی خوانین بختیاری است، قرار دارد.

وی تاکید کرد: سفرنامه بی‌بی کوکب نخستین سفرنامه شناخته شده‌ یک بانوی ایرانی درباره سفر فرنگستان به شمار می‌رود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: در ابتدای سفرنامه بیان می‌کند، یکی از دغدغه‌های ذهنی من پیش از سفر به فرنگ نوع پوشش آنجا بود که در این زمینه به تحقیق پرداخته، به طوری که از ایرانیان به فرنگ رفته از وضعیت پوشش فرنگ مطلع می‌شود، همچنین دغدغه دیگر بی‌بی کوکب این بوده که خوراک در فرنگ به چه شکل است که در این باره نیز به آیات و روایات استناد می‌کند تا متوجه شود مسلمان باید به چه میزان به خوراک حلال مقید باشد.

وی گفت: این سفرنامه علاوه بر ارزش و اعتبار ادبی، بیانگر وسعت اطلاعات، آگاهی، تیزبینی و عدم خودباختگی نویسنده، در برابر ظواهر مردم‌فریب فرنگ است.

رضایی افزود: سفرنامه بی‌بی کوکب دارای نثر ادبی استواری بوده که در آن به آیات و روایات، اشعار و ... استشهاد شده است، همچنین این سفرنامه به جهت محتوا، دارای مطالب تاریخی ارزشمندی است که همانند منابع هم عصر مولف یافت نمی‌شود.

وی بیان کرد: دوره قاجار دوره رواج سفرنامه‌نویسی و خاطره‌نویسی است، زیرا کمتر رجل سیاسی را می‌توان یافت که در این دوره خاطرات و سفرنامه‌ای ننوشته باشند.

دانشیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور استان با بیان اینکه سفرنامه به شدت تحت تاثیر متون ادب فارسی قرار دارد، خاطرنشان کرد: یکی از منابع اصلی برای نگارش صحیح تاریخ، مراجعه به خاطرات سفرنامه‌های مختلف و پیدا کردن مطالب نو و تازه است.

انتهای پیام