سوال مخاطب نی‌نی‌بان: بعد از سه سال اقدام به بارداری، هنوز باردارنشده ام. ازهمه نوع قرص و آمپول استفاده کردم و این سه دوره آخر دوباره دکتر قرص لتروزول و آمپول اچ سی داد. ده روز مانده بود به پریودم که رفتم دکتر و گفت دو کیست درسمت چپ و راست داری و قرص داستینکس داد. در مورد این قرص کمی توضیح می خواستم.

پاسخ دکتر شهلا رشیقی، متخصص زنان و زایمان:

داستینکس قرصی است که هورمون پرولاکتین را پایین می آورد و برای کسانی تجویز می کنیم که پرولاکتین خون شان بالا بوده یا اینکه در سینه شان شیر باشد. دو موردی که در موردش توضیح دادم، به طور مستقیم روی بارداری تاثیر می گذارند. ضمن این که اگر هورمون پرولاکتین خانمی بالا باشد، تخمک ها از کیفیت خوب و مطلوبی برخوردار نخواهند بود. البته گاهی نیز از آن برای جلوگیری از تحریک بیش از حد تخمدان ها استفاده می کنیم.

مهم‌ترین مطالب در این‌باره:
پرولاکتین هورمونی است که به دلیل تولید شیر در سینه پستانداران، در پاسخ به مکیدن سینه توسط نوزاد آن‌ها، این نام برای آن انتخاب شده است. مطالعات نشان می‌دهند هورمون پرولاکتین بیش از ۳۰۰ عملکرد مختلف در بدن دارد.
این عملکردها می‌توانند به بخش‌های مختلف تقسیم شوند: تولید مثل، سوخت و ساز، تنظیم جریانات مایع بدن (مثل جریان خون، مایع میان بافتی و ...)، تنظیم سیستم ایمنی و عملکردهای رفتاری.
در انسان‌ها، هورمون پرولاکتین هم در بخش جلویی غده هیپوفیز ترشح می‌شود و هم در سایر بخش‌های بدن. سلول‌های لاکتوتروف در غده هیپوفیز مسئول تولید هورمون پرولاکتین هستند. این هورمون در بخش تولید شده باقی می‌ماند و در هنگام نیاز به داخل جریان خون رها می‌شود.
در انسان‌ها، این هورمون علاوه بر غده هیپوفیز، در داخل رحم، سلول‌های ایمنی، مغز، پستان، پروستات ، پوست و بافت چربی نیز تولید می‌شود.

چه چیزی سطح پرولاکتین را در خون کنترل می‌کند؟
یکی از اصلی‌ترین عوامل تنظیم کننده میزان تولید و ترشح هورمون پرولاکتین از غده هیپوفیز، هورمونی به نام دوپامین است. دوپامین نیز توسط غده هیپوتالاموس ترشح می‌شود.
هورمون دوپامین باعث مهار هورمون پرولاکتین می‌شود، بنابراین، هرچه در بدن میزان دوپامین بیشتر باشد میزان پرولاکتین کمتر است. از طرف دیگر، پرولاکتین باعث افزایش ترشح هورمون دوپامین می‌شود.
استروژن نیز یکی دیگر از تنظیم کننده‌های کلیدی هورمون پرولاکتین است، هورمون استروژن موجب افزایش تولید و ترشح هورمون پرولاکتین می‌شود. تحقیقات نشان داده است در زنان، با افزایش هورمون استروژن در سیکل‌های ماهانه، افزایش اندکی در میزان ترشح هورمون پرولاکتین اتفاق می‌افتد.
این اتفاق در طی دوران بارداری و پس از آن نیز رخ می‌دهد، و موجب تولید شیر در پستان زنان می‌شود. علاوه بر هورمون استروژن و دوپامین، هورمون‌های دیگری نیز هستند که در افزایش و کاهش میزان هورمون پرولاکتین تاثیرگذار هستند.
از آن جمله می‌توان به هورمون منتشر کننده هورمون تیروتروپین، اکسی توسین، و هورمون آنتی دیورتیک اشاره کرد.
در زنان پرولاکتین بالا سبب ناباروری، ترشح شیر از سینه در زمانی که باردار یا شیرده نیستند و ایجاد حساسیت در ناحیه پستان می شود. در مردان نیز علائمی مانند کاهش میل جنسی و اختلال در نعوظ را به همراه دارد.

آزمایش پرولاکتین چیست؟
در آزمایش پرولاکتین سطح پرولاکتین موجود در بدن شما سنجیده می‌شود. سطح هورمون پرولاکتین در زنان باردار یا زنانی که به تازگی زایمان کرده‌اند بالا است، این اتفاق در پاسخ به نیاز تولید شیر در پستان این زنان رخ می‌دهد.
اما افزایش سطح این هورمون گاهی در زنانی که باردار نیستند یا حتی در مردان نیز می‌توان اتفاق بیافتد. چنانچه علائم زیر در شما مشاهده شود، پزشک‌تان ممکن است از شما بخواهد آزمایش پرولاکتین بدهید.

علائم در زنان
- بی‌نظمی در زمان پریود یا عدم پریود
- ناباروری
- ترشح شیر از سینه در زمانی که باردار یا شیرده نیستید
- ایجاد حساسیت در ناحیه پستان
- علائم مربوط به یائسگی، مثل گرگرفتگی یا خشکی واژن

علائم در مردان
- کاهش میل جنسی
- اختلال در نعوظ
- ایجاد حساسیت در ناحیه سینه یا بزرگ شدن سینه
- ترشح شیر از سینه (بسیار نادر)

علائم در هر دو جنس
- سردردهای بی‌دلیل
- مشکلات بینایی
علت ایجاد بی‌نظمی در سطح هورمون پرولاکتین
به طور طبیعی، مردان و زنان غیر باردار دارای میزان کمی از هورمون پرولاکتین در خون خود هستند. افزایش سطح این هورمون در خون شما می‌تواند به علل زیر اتفاق بیافتد:
پرولاکتینوما: شرایطی که در آن یک تومور خوش‌خیم در غده هیپوفیز شما ایجاد می‌شود که باعث تولید میزان زیادی هورمون پرولاکتین می‌شود.
کم کاری تیروئید: تیروئید شما به میزان کافی هورمون تولید نمی‌کند.
بیماری‌هایی که روی غده هیپوتالاموس تاثیر می‌گذارند: غده هیپوتالاموس در مغز شما قرار دارد و فعالیت غده هیپوفیز شما را کنترل می‌کند. در نتیجه عوامل تاثیرگذار بر غده هیپوتالاموس موجب اختلال در عملکرد غده هیپوفیز نیز می‌شوند.

آنورکسیا یا بی‌اشتهایی
داروهایی که برای درمان افسردگی، روان پریشی، یا فشارخون بالا مصرف می‌شوند.
آسیب دیدگی سینه یا انجام عمل جراحی در این ناحیه: برای مثال ایجاد زخم، ایجاد فشار زیاد، استفاده از لباس زیر تنگ.
هم‌چنین، بیماری‌های کلیوی، نارسایی کبد، و سندرم پلی کیستیک تخمدان (یک اختلال هورمونی که بر تخمدان‌ها اثر می‌گذارد) از عواملی هستند که که می‌توانند باعث از بین رفتن پرولاکتین در بدن شوند.

آزمایش پرولاکتین چگونه انجام می‌شود؟
برای انجام آزمایش پرولاکتین نیاز به آمادگی خاصی نیست و از شما نمونه خون گرفته می‌شود. سطح طبیعی هورمون پرولاکتین در خون به شرح زیر است:
- مردان: 2 تا 18 نانوگرم به ازای هر میلی‌لیتر (ng/mL)
- زنان غیر باردار: ۲ تا ۲۹ ng/mL
- زنان باردار یا شیرده: 10 تا 209 ng/mL

چنانچه سطح پرولاکتین در خون شما پایین باشد
اگر سطح هورمون پرولاکتین در خون شما کمتر از حد استاندارد باشد، می‌توان نتیجه گرفت غده هیپوفیز شما کار خود را به طور کامل انجام نمی‌دهد. این عارضه با نام کم کاری هیپوفیز hypopituitarism نیز شناخته می‌شود.
پایین بودن سطح هورمون پرولاکتین معمولا نیاز به درمان ندارد. برخی داروها می‌توانند موجب کاهش سطح هورمون پرولاکتین شوند، از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دوپامین (برای افرادی که در حالت شک به سر می‌برند)
- لودوپا (برای بیماری پارکینسون)
- ارگوت آلکولوئید دریواتیو (معمولا برای سردردهای شدید تجویز می‌شود)

چنانچه سطح پرولاکتین در خون شما بالا باشد
بالا بودن سطح هورمون پرولاکتین در خون شما لزوماً به معنای وجود مشکل نیست. گاهی، سطح این هورمون در خون شما به این دلیل بالاست که، به طور مثال در زمان آزمایش خون ناشتا نبوده‌اید یا در آن بازه زمانی تحت استرس بودید.
هم‌چنین، چیزی که به عنوان "حد استاندارد" هورمون پرولاکتین در آزمایشگاه‌های مختلف در نظر گرفته می‌شود ممکن است کمی با یکدیگر متفاوت باشند. اما چنانچه سطح هورمون پرولاکتین در خون شما بسیار بیشتر از حد طبیعی باشد، مثلا بیش از 1000 برابر حد استاندارد، این می‌توان نشانه‌ای از وجود اختلال در سطح هورمون پرولاکتین شما باشد.
این نوع پرکاری در تولید هورمون پرولاکتین را نمی‌توان یک سرطان در نظر گرفت، و می‌شود آن را با استفاده از دارو درمان کرد. در این حالت، پزشک ممکن است از شما MRI نیز بگیرد.
در تصویربرداری MRI، شما در یک تونل مغناطیسی قرار می‌گیرد، سپس دستگاه‌های MRI، که در آن‌ها از موج‌های رادیویی استفاده شده است، از مغز شما تصاویری دقیق ثبت می‌کنند. این تصاویر می‌توانند وجود یا عدم وجود توده در اطراف غده هیپوفیز ، و هم‌چنین تغییر اندازه احتمالی آن را نشان دهند.

علت پرولاکتین بالا در خانمها چیست؟
برخی علل شایع در افزایش سطح پرولاکتین در خانمها عبارت است از:
- تومورهای هیپوفیز
- هایپوتیروئید
- داروهای افسردگی و فشار خون بالا
- مصرف گیاهانی مانند پنبه سیاه و شبدر قرمز
- سوزش دیواره قفسه سینه (ناشی از جراحی و زونا و حتی سینه بند تنگ)
- استرس یا ورزش شدید
- غذاهای خاص
- تحریک نوک سینه
- در یک سوم موارد علت پرولاکتین بالا مشخص نیست.

علائم پرولاکتین بالا
علائم بالا رفتن پرولاکتین در خانمها میتواند متفاوت باشد. اما اگر در زمانی خارج از بارداری یا شیردهی رخ دهد ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- ناباروری
- خارج شدن شیر از سینه
- دوره های قاعدگی نامنظم
- آمنوره (ناپدید شدن دوره تخمک گذاری)
- از دست دادن میل جنسی
- درد سینه
- مقاربت دردناک به دلیل خشکی واژن

تشخیص پرولاکتین بالا
آزمایش خون میتواند سطح پرولاکتین را اندازه گیری کند. اگر به تازگی غذا خورده باشید یا تحت استرس باشید امکان دارد سطح پرولاکتینتان بالا برود. بعد از ناشتایی بهتر است دوباره آزمایش بدهید. پزشک همچنین یک معاینه فیزیکی انجام میدهد تا علل واضح را کشف کند.
اگر سطح پرولاکتین در آزمایش دوم باز هم بالا باشد پزشک ممکن است تقاضای ام آر آی از مغز برای بررسی هیپوفیز بدهد.

درمان پرولاکتین بالا در خانم ها
درمان پرولاکتین بالا در خانمها بستگی به علت دارد. اگر علت مشخص نشود یا غده هیپوفیز مشکل داشته باشد، معمولا درمان دارویی انجام میشود. در مواردی که علت پرولاکتین بالا هایپوتیروئیدی باشد داروهای جایگزین برای درمان تیروئید میتواند سطح پرولاکتین را به حالت عادی برگرداند.
اگر داروهایی که مصرف میکنید علت سطح بالای پرولاکتین باشد پزشک شما با یافتن داروی مورد نظر و جایگزین کردن آن به کاهش سطح پرولاکتین کمک میکند.

داروهای لازم برای درمان پرولاکتین بالا
رایجترین دارو برای درمان پرولاکتین بالا کابرگولین و بروموکریپتین هستند. پزشک شما دوز کمی از این داروها را ابتدا شروع میکند و به آرامی آن را افزایش میدهد تا سطح پرولاکتین به حالت طبیعی برسد. درمان تا زمانی که علائم کاهش پیدا کند ادامه پیدا میکند.
کابرگولین دوبار در هفته مصرف میشود و عوارض جانبی کمتری نسبت به بروموکریپتین دارد. این دارو نسبت به بروموکریپتین سطح پرولاکتین را با سرعت بیشتری کاهش میدهد. کابرگوبین در دوزهای بالا میتواند باعث مشکلاتی در شیردهی شود.
هنگام بارداری میتوان از بروموکریپتین و کابرگولین استفاده کرد. شایعترین عوارض جانبی این داروها هم سرگیجه، حالت تهوع و سردرد است. اگر دوز مصرف به آرامی افزایش پیدا کند عوارض جانبی تا حدود زیادی کاهش می یابدد.
راه دیگر کاهش عوارض جانبی این است که بروموکریپتین به شکل واژنی استفاده شود.

پرولاکتین بالا درمان لازم دارد؟
همه زنانی که مبتلا به پرولاکتین بالا هستند نیاز به درمان ندارند اما زنانی که مبتلا به پرولاکتین بالا هستند و بدنشان استروژن تولید نمیکند نیاز به درمان دارند تا استروژن و پروژسترون تولید کنند.
اگر علت مشخص نشود میتوان درمان انجام نداد البته در صورتی که بدن استروژن تولید کند. زنانی که مبتلا به پرولاکتین بالا هستند همچنان میتوانند از داروهای پیشگیری از بارداری استفاده کنند.

جراحی لازم است؟
در صورتی که علت پرولاکتین بالا وجود تومور در غده هیپوفیز باشد و با دارو علائم کنترل نشود، ممکن است نیاز به جراحی باشد. پیش از این میتوان به طور مرتب ام آر آی انجام داد تا اندازه تومور را مشخص کرد.