گزارشی از برنامه‌ی «با من بخوان» در مناطق سیل‌زده استان سیستان و بلوچستان

دی ماه امسال خبر جاری شدن سیل در استان سیستان و بلوچستان، بار دیگر توجه‌ها را به یکی از محروم‌ترین نقاط ایران جلب کرد. برنامه‌ی «با من بخوان» که چند سالی است در کنار آموزگاران و مربیان زحمت‌کش این استان به ترویج کتابخوانی و تقویت سوادپایه می‌پردازد، این بار نیز همانند بحران‌های گذشته از همه‌ی داوطلبان برنامه‌ی «با من بخوان» و دیگر دوست‌داران و دلسوزان کودکان دعوت کرد که دست در دست هم با فراهم کردن مکان‌های امن درمناطق سیل‌زده، و در پی آن کتابخوانی، نمایش و بازی با کودکان و نوجوانان، از فشار روحی بر آن‌ها بکاهند و فرصتی برای ترمیم روانی و کاهش اضطراب‌های کودکان مناطق سیل‌زده‌ی این استان فراهم آورند.

به علت سابقه‌ی پنج ساله‌ی حضور «با من بخوان» در استان سیستان و بلوچستان و آموزش نیروهای محلی، یاری‌رسانی به کودکان در بحران، در قیاس با زلزله‌ی کرمانشاه و سیل بهار ۱۳۹۸ در لرستان و خوزستان، با سهولت بیش‌تری انجام گرفت. حضور پررنگ سفیران آموزش‌دیده‌ی «با من بخوان» تجربه‌ی متفاوتی را رقم زد. از همان لحظه‌های آغازین بحران که گروه «با من بخوان» اعلام کرد که قرار است برای کمک به کودکان جنوب بلوچستان وارد منطقه شود، سفیران «با من بخوان» از زاهدان، سراوان و دیگر نقاط استان، با دلسوزی و علاقه برای همراهی با گروه و حضور در منطقه اعلام آمادگی کردند. این تجربه بار دیگر نشان داد که توجه و تمرکز بر توان‌مندسازی نیروهای بومی، تضمین‌کننده‌ی پایداری، اثربخشی و گسترش آموزش کودکان مناطق محروم است. زیرا سفیران «با من بخوان» پس از چندسال آموزش اینک به خوبی می‌توانند الگوهای درست برنامه را به دیگران انتقال دهند و به گسترش ادبیات کودکان، کتابخوانی و تقویت سوادپایه در منطقه‌ی خود یاری رسانند. در حال حاضر بیش از ۱۵ سفیر در استان سیستان و بلوچستان مشغول فعالیت هستند.

از میان مناطق درگیر سیل در استان، «با من بخوان» پیش از سیل در منطقه‌ی کنارک و زرآباد حضور و فعالیت داشته اما در منطقه‌ی سیل‌زده‌ی دشتیاری برای نخستین بار حضور یافته است. از زمان وقوع سیل تا کنون دو گروه از کارشناسان «با من بخوان» به منطقه سفر کرده‎اند. در سفر نخست کارشناسان «با من بخوان» (خانم‌ها سلیمانی و زواران حسینی) با همراهی شماری از سفیران بومی، مناطق مناسب برای راه‌اندازی کتابخانه‌ها در منطقه‌ی دشتیاری را شناسایی و ملزومات راه‌اندازی و ادامه‌ی فعالیت کتابخانه‌های «با من بخوان» را فراهم کردند. پس از این سفرِ ارزیابی، گروه دوم کارشناسان و آموزشگران «با من بخوان» (خانم‌ها فلاح‌پور و آقایی) برای برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کتابداران و ترویج‌گران عازم منطقه شدند.

نتیجه‌ی این سفر‌ها تجهیز سه کتابخانه در روستاهای لانیاری، بلنگی و کلانی با کتاب‌های باکیفیت و لوازم فعالیت‌های پس از بلندخوانی، و نیز آموزش چهارده کتابدار و ترویج‌گر منطقه بوده است.

شرح اقدامات انجام شده تاکنون

همزمان با سفر داوطلبان «با من بخوان» به منطقه، در سه نوبت بیش از ۶۰۰ جلد کتاب باکیفت به همراه دستنامه‌های راهنما، برگه‌ها و لوازم فعالیت‌های در پیوند با کتابخوانی، نوشت‌افزار و وسایل بازی به منطقه ارسال شد. تامین این کتاب‌ها و لوازم با پشتیبانی گروهی از نیکوکاران و به کوشش «گروه دوستداران با من بخوان» میسر شده است. همچنین بخشی از هزینه‌های سفر آموزشگران «با من بخوان» به منطقه را شرکت علی بابا تقبل کرده است.

در نخستین روزهای بهمن ماه ۱۳۹۸، پس از حدود دو هفته هماهنگی و برنامه‌ریزی، نخستین گروه از کارشناسان «با من بخوان» راهی مناطق سیل‌زده شدند. گروه «با من بخوان» با همراهی آقای کشیر از فعالان غیربومی در منطقه برای بازدید و امکان‌سنجی عازم روستای لانیاری شدند تا شرایط این روستا را برای استقرار کتابخانه بررسی کنند.

اولین مشاهدات گروه از پهنه‌های آب باقیمانده از سیل در سواحل کنارک

در جاده‌ی پلان به عورکی، پس از گذشت چندین روز از وقوع سیل: آب از روی جاده پایین رفته و تنها در اطراف آن پهنه‌های وسیع آب دیده‌ می‌شد.

لانیاری ۱۰۰ کیلومتر با چابهار فاصله دارد. در هنگام بازدید اطراف این روستا آب سیل همچنان وجود داشت، اما خوشبختانه خود روستا چندان از سیل آسیب ندیده است.

این روستا حدود ۴۳۰ نفر جمعیت دارد. روستا دارای یک دبستان با حدود ۱۱۰ دانش‌آموز است. دانش‌آموزان چهار روستای اطراف نیز برای تحصیل به این مدرسه می‌آیند.

در روستای لانیاری کتابخانه‌ای مردمی تاسیس شده است که موسس و کتابدار آن آقای «زاهد جَدگال» است. کتابداران کتابخانه‌های جنوب بلوچستان و فعالان فرهنگی منطقه، گروهی با نام «آینده‌سازان جوان موج و مرجان» تاسیس کرده‌اند و طی این مدت تلاش کرده‌اند افراد با انگیزه و فعال را در روستاهای جنوب بلوچستان شناسایی کنند و اگر این افراد علاقه‌مند به راه‌اندازی کتابخانه هستند، آن‌ها را با کمک گروه‌های خیریه‌ی مختلف و فراخوان کمک از مردم پشتیبانی کرده‌اند.

کتابخانه‌ی روستای لانیاری نیز یکی از کتابخانه‌های پشتیبانی شده از سوی این گروه است که در سال ۱۳۹۶ تاسیس شده است. کتابخانه در مغازه‌ای متروکه در کنار جاده‌ی روستا قرار دارد. مخاطبان کتابخانه علاوه بر دانش‌آموزان دبستان روستا، تعدادی از نوجوان‌های روستاهای اطراف هستند که با دوچرخه به کتابخانه می‌آیند و کتاب امانت می‌برند. با بازدید از این کتابخانه کوچک ۶متر مربعی، کارشناسان «با من بخوان» دریافتند که لازم است این کتابخانه با کتاب‌های باکیفیت و مناسب با نیازهای کودکان تجهیز شود.

پس از روستای لانیاری به سمت روستای بِلِنگی حرکت کردیم.

روستای بِلِنگی روستایی در نزدیکی لانیاری است. دبستان روستا ۱۸۰ دانش‌آموز دارد که از بلنگی و ۴ روستای اطراف آن هستند. گروه «با من بخوان» هنگامی که به کتابخانه رسیدند از غروب گذشته بود، و از هوتکِ روستا صدای قورباغه‌ها و صدای جیرجیر سنجاب‌های بلوچی می‌آمد. تعدادی از زنان روستا و فرزندان‌شان، روی سکوهایی که به آن کَپار می‌گویند نشسته بودند و گفت‌وگو می‌کردند. حدود ۲۰ نقر از کودکان روستا در کتابخانه جمع بودند. گروه از گفت‌وگوها متوجه شد که کتابخانه‌ی این روستا اغلب پس از غروب آفتاب و گاهی تا صبح‌ باز است.

کتابدار کتابخانه آقای «اقبال توش» از آموزگاران دبستان روستاست و به تناسب زمان کاری‌اش در مدرسه، کتابخانه را باز می‌کند.

کتابخانه روستای بلنگی در یک اتاق حدودا ۳ در ۲ متر قرار داد و نزدیک به ۲۰ روز است که فعالیت خود را شروع کرده است. در بازدید از این کتابخانه مشخص شد که تجهیزات این کتابخانه باید برای کودکان مناسب‌سازی شود.

با بازدید روستای بلنگی، برنامه‌ی روز اول سفر پایان یافت و گروه به روستای پلان برگشت.

در پایان روز اول گروه بازدیدکننده به این نتیجه رسید که تصور چندان درستی از سیل و نوع خسارت‌های آن توسط رسانه‌ها منتقل نشده است. برخلاف تصور اولیه خرابی سیل در دشتیاری بلوچستان آسیبی به ساختمان‌ها نرسانده است و موارد آسیب‌دیده انگشت‌شمار هستند. در معماری سنتی این منطقه نخست تپه‌ای به نام «تُمپَک» درست می‌کنند و سپس خانه را روی‌ این تمپک بنا می‌کنند. اما عمده‌ی آسیب به بخش‌های کشاورزی، دامداری و زندگی اقتصادی مردم مطقه وارد شده که باعث تشدید محرومیت در منطقه خواهد شد.

صبح روز بعد به پیشنهاد آقای خلیل خداپرست، معاون آموزش و پرورش عشایر زاهدان، گروه عازم منطقه‌ی دَلگان‌ها و سَندها که در نزدیکی مرز شد. ایشان با توجه به جغرافیای منطقه حدس می‌زدند، میزان سیل در آن محدوده بیش‌تر باشد. این منطقه در پایین‌دست اتصال سه رود بلوچستان واقع شده و هنوز روستاهای آن در محاصره‌ی آب بودند و طبق شنیده‌ها به نسبت منطقه‌ی پلان و عورکی افراد کم‌تری برای کمک‌‌رسانی به این منطقه مراجعه کرده بودند.

بنا بر اطلاعات جمع‌آوری شده توسط گروه کارشناسان «با من بخوان» در آخرین روستای این جاده به نام کلانی نیز یک کتابخانه‌ی مردمی وجود داشت. پس از پیمودن بخش زیادی از جاده و عبور از آب‌گرفتگی‌ها گروه در مکانی که موبایل آنتن می‌داد توقف کرد و با کتابدار کتابخانه‌ی کلانی آقای ماجد خواسته تماس گرفت تا هماهنگی‌های لازم برای بازدید از کتابخانه‌ی روستا با ایشان انجام شود. اما پس از گفت‌وگو مشخص شد که در حال حاضر به علت آب‌گرفتگی زیاد بخشی از جاده، با ماشین‌های معمولی امکان دسترسی به روستا وجود ندارد. بنابراین گروه ناچار به بازگشت شد تا روز بعد با ماشین مناسب به سمت این روستا حرکت کند.

پس از بازگشت، گروه به همراه سفیران «با من بخوان» (آقایان بریجی، شه‌بخش، ریگی‌زاده و سلجوقی) که از زاهدان برای برگزاری نشست‌های بلندخوانی با کودکان به مناطق سیل‌زده آمده بودند، به سمت لانیاری حرکت کرد تا در کنار کتابخانه روستا یک نشست بلندخوانی برگزار کند. برخلاف روز قبل که آسمان ابری بود، هوا آفتابی و گرم بود. گروه برای آسایش کودکان زیراندازها را در سایه‌ی دیوار ساختمان کتابخانه پهن کرد تا در هوای خوب آن روز لذت بلندخوانی برای کودکان و بزرگسالان دوچندان شود.

نشست از ساعت ۱۱ تا ۱۲ ظهر برگزار شد. در یک چشم به هم زدن حدود ۵۰ کودک کنار کتابخانه جمع شدند. آقایان بریجی و شه‌بخش کتاب «دویدم و دویدم» را بلندخوانی کردند و آقای ریگی‌زاده هم با یک سینی به جای ساز همراهی‌شان کرد. آقای سلجوقی هم «مهمانی هیولاهای دندان» را برای کودکان خواند. کودکان غرق لذت شده بودند و به‌ خوبی همراهی می‌کردند. پسرها بیش از دخترها پاسخ می‌دادند، در گفت‌وگوها مشارکت می‌کردند و واکنش نشان می‌دادند. به‌خصوص یکی از پسربچه‌ها که متاسفانه از مشکلات جسمی زیادی رنج می‌برد، خیلی سریع می‌توانست متن‌ها را ترجمه کند.

بلوچ‌های این منطقه به زبان «جَدگالی» صحبت می‌کنند که از نظر خود بلوچ‌ها زبانی بسیار دشوار است و حتی سفیران «با من بخوان» هم در فهم زبان کودکان مشکل داشتند. اما با کمک خود کودکان و کتابدار کتابخانه ترجمه انجام می‌شد و کودکان با کتاب به خوبی ارتباط می‌گرفتند.

در ایم مقطع از سفر، آقایان پاکباز و عبدالحق دهواری از همکاران و حامیان «با من بخوان» در منطقه‌ی سراوان نیز به گروه پیوستند.

خانه‌های قدیمی روستای لانیاری نقوش بسیار زیبایی دارند که برگرفته از نقوض لباس‌های زنان بلوچ است. تنها حُسن سیل در منطقه شاید این بوده که پس از خشکسالی چند ساله‌، زمین‌های خشک دوباره پر آب شده و مناظر بسیار زیبایی را در این منطقه پدید آورده است. علاوه بر مناظر زیبا، مردم از رستن گیاهان و در درسترس بودن علوفه‌ برای دام‌های‌شان خوشحال هستند.

در فرصت به دست آمده گروه به پیشنهاد اهالی از روستاهای جنگارک بالا و پایین و روستای عورکی حاجی عبدالله نیز بازدید کرد. سیل در این روستا هم به جاده و مزارع آسیب فراوان زده است. در راه بازگشت گروه در کنار مزرعه‌ی ۱۸ هکتاری که سیل تمام آن را برده است ایستاد. پسران خانواده‌ی صاحب مزرعه، مصیبت‌زده کنار مزرعه‌شان ایستاده بودند. هیچ واژه‌ای نمی‌توانست تسکین دردشان باشد.

گروه این بار پیش از فرارسیدن غروب به روستای بِلِنگی رفت. تعداد کودکان کم‌تر از شب گذشته بود. در فضای باصفای بیرون زیراندازی پهن شد و آقایان ریگی‌زاده و سلجوقی (سفیران بومی «با من بخوان») برای کودکان بلندخوانی کردند.

میراثک بلوچی، از دست‌ساخته‌های خانم سمیه میهن‌خواه، کتابدار کتابخانه‌ی حامی در پلان که برنامه‌های «با من بخوان» را نیز اجرا می‌کند.

گروه روز بعد بار دیگر با خودروی مناسب به سمت منطقه دلگان‌ها و سندها حرکت کرد.

حدود ساعت ۹ به روستای کلانی بالا رسیدیم. گروه پس ملاقات با آقای خواسته موسس کتابخانه‌ و تعدادی از بزرگان روستا، به سمت کتابخانه حرکت کرد.

روستاهای کلانی بالا، وسطی و پایین در حدود ۳۰۰۰ نفر جمعیت دارند و حدود ۴۰۰ خانوار در آن‌ها زندگی می‌کنند. شغل اغلب مردم در گذشته ماهی‌گیری بوده است، اما پس از بسته شدن مرز زمینی، مرز آبی نزدیک به کلانی به محل اصلی قاچاق سوخت تبدیل شده است. به همین‌خاطر تعداد زیادی از اهالی به شغل سوخت‌بَری رو آورده‌اند. سوخت‌بری یا همان قاچاق سوخت با آن‌که خطر جانی دارد، به‌علت درآمد بالا شغل پرطرفداری است. به گفته‌ی آقای خواسته، بسیاری از پسران روستا برای کسب درآمد، در اواخر مقطع دبستان ترک‌تحصیل می‌کنند و به این شغل می‌پردازند.

سیل وارد یکی از خانه‌های روستا شده بود که در زمین پست‌تری نسبت به بقیه قرار داشت. مانند بقیه‌ی روستاهای منطقه سیل بیش از خانه‌ها به مزارع روستا آسیب‌زده است. طبق شنیده‌ها مزارع کاشت هندوانه در اطراف روستا وجود داشته است.

ماجد خواسته، برای گروه تعریف کرد که همواره به تاسیس کتابخانه در روستایش علاقه‌مند بوده، پس از آشنایی با گروه «آینده‌سازان جوان موج و مرجان» کتابخانه‌ی کوچک این روستا را راه‌اندازی کرده است.

کتابخانه در اتاقی از یکی از ساختمان‌های ساخته‌ی دولت قرار داشت. در زمان سیل کف کتابخانه را آب گرفته بود و هنوز آثار نم در آن دیده می‌شد. کتابداران کتابخانه دو برادر نوجوان کلاس ششمی به نام‌های اسلام و نظام هستند. کارشناسان «با من بخوان» در بازدید از کتابخانه باصفای این روستا نیز نیازهای کتابخانه، شرایط بازسازی و احیای خرابی‌ها و تجهیز کردن آن با کتاب‌های با کیفیت را بررسی کردند.

پس از بازدید کتابخانه، زیر درخت‌های کنار کانال آب روستا نشست بلندخوانی برای کودکان برگزار شد. سفیران «با من بخوان» پیش از بلندخوانی تلاش کردند با کمی بازی کودکان را سرحال بیاورند و آنان را با خود همراه کنند. کودکان این روستا برخلاف دو روستای قبلی هیجان کم‌تری نشان می‌دادند و گویی آمادگی بروز شادی خود را نداشتند.

آقایان بریجی و سلجوقی بخشی از کتاب «دویدم و دویدم» را بلندخوانی کردند. کودکان کلانی سخت‌تر از کودکان روستاهای قبلی واژه‌های فارسی را می‌فهمیدند و نیاز به توضیحات بیش‌تری داشتند، اما از چهره‌های‌شان پیدا بود که از داستان لذت می‌برند. تعدادی از زنان و مردان روستا هم گروه را همراهی می‌کردند.

پس از برگزاری نشست بلندخوانی به پیشنهاد کتابدار روستای کلانی گروه راهی بازدید از مدرسه‌ی روستا شد. کلانی دارای یک دبستان برای دختران و پسران است. کلاس‌ها در ۳ ساختمان قدیمی مجزای نزدیک به هم برگزار می‌شود. امکانات کلاس‌ها بسیار کم است و بعضی از کلاس‌ها برق ندارند. سرویس بهداشتی مدرسه هم بسیار بی‌کیفیت است. همچنین گروه از مدرسه‌ی مشترک کلانی بالا و وسطی و مدرسه‌ی نو‌ساز روستای کلانی پایین نیز بازدید کرد.

در پایان بازدید چند روزه، پس رایزنی و ارزیابی گروه درنهایت تصمیم گرفتیم که سه کتابخانه‌ی روستاهای لانیاری، بلنگی و کلانی را تحت پوشش «با من بخوان» در بیاورد و در اولین فرصت نیز برای آموزش کتابداران و مربیان منطقه کارگاه بلندخوانی برگزار شود. آموزش و پروش پلان نیز مواقت کرد که مکان کارگاه را در اختیار گروه آموزشگران «با من بخوان» قرار دهد. شماری از اعضای گروه «آینده‌سازان جوان موج و مرجان» نیز علاقه‌مندی خود را برای شرکت در این کارگاه‌ها اعلام کردند.

بر همین اساس گروه دوم «با من بخوان» روز سه شنبه ۸ بهمن وارد دشتیاری شد و در روزهای ۹ام و ۱۰ ام بهمن‌ماه کارگاه‌های بلندخوانی و فعالیت‌های هنری در پیوند با آن را برای ۱۴ کتابدار و ترویج‌گر منطقه برگزار کرد. در این کارگاه‌ها شرکت‌کنندگان با ادبیات کودکان و ویژگی‌های کتاب‌های باکیفیت، عناصر داستان، کارکرد تصویر و کتاب‌های تصویری و نیز تکنیک‌ها و روش‌های بلندخوانی و فعالیت‌های هنری در پیوند، نمایش و ساخت عروسک دستکشی و انواع ماسک آشنا شدند.

جمعه ۱۱ بهمن ماه روز آخر حضور گروه دوم کارشناسان برنامه «با من بخوان» در منطقه بود. در این روز آن‌ها به هر سه کتابخانه روستاهای لانیاری، بلنگی و کلانی سر زدند و افزون بر اجرای نشست بلندخوانی برای کودکان، کتاب‌ها و وسایل فعالیتی را که برای آن‌ها تهیه شده بود، در اختیار کتابخانه‌ها قرار دادند.

به این ترتیب مرحله‌ی نخست سفر به مناطق سیل‌زده‌ی جنوب بلوچستان با آموزش چهارده ترویج گر و کتابدار در این منطقه و شناسایی و راه‌اندازی سه کتابخانه کودک محور «با من بخوان» به پایان رسید.

پیش از پایان سال۱۳۹۸ کارشناسان برنامه‌ی «با من بخوان» یک نوبت دیگر برای بازدید، آموزش کتابدارها و تکمیل تجهیزات مورد نیاز این سه کتابخانه در منطقه حاضر خواهند شد.

امیدواریم با پیوستن این سه کتابخانه روستایی به شبکه‌ی کتابخانه‌های «با من بخوان» بتوانیم فعالیت‌های مربوط به ترویج کتابخوانی برای کودکان و تحقق شعار «همه کودکان حق دارند کتاب‌های با کیفیت بخوانند» را به صورت منسجم‌تری در این منطقه پیگیری کنیم و با آموزش پیوسته و هدف‌مند داوطلبان، آموزگاران، مربیان و افراد ساکن در مناطق بحران‌زده و تمرکز بر کتابخانه‌های کودک‌محور به عنوان پایگاه‌هایی برای آموزش پایدار به کودکان این مناطق و خانواده‌های‌شان، در بلندمدت نقش پایدارتری در بهبود شرایط زندگی این کودکان ایفا کنیم و آنان را در غلبه بر مشکلات و مصائبی که با آن درگیرند یاری دهیم.