تعریف و حیطه نوروفیدبک
هر لحظه در مغز هر یک از ما امواج مغزی خاص و فرایندهای فیزیولوژیک بی شماری در جریان است بدون آن که ما آگاهی و شناختی نسبت به نحوه عملکرد آن ها داشته باشیم. فرایندهای فیزیولوژیک نهفته در مغز ما و امواج مغزی موجود در آن دائما و بدون دخالت آگاهانه ما بر روی رفتار، افکار، عملکرد و وضعیت سلامت جسمی و روانی ما تاثیر گذارند. می توان گفت نوروفیدبک نوعی بازخورد زیستی (biofeedback)است که اساس پسخوراند آن را امواج مغزی تشکیل می‌دهند. بنابراین، قبل از توضیح نوروفیدبک، مختصری از تاریخچه و کاربرد بیوفیدبک ارائه می‌شود.

واژة بازخورد زیستی(biofeedback) عبارت کوتاه‌تری برای مفاهیم بازخورد خارجی و روانی – فیزیولوژیک است. این تکنیک با به کارگیری مفاهیمی از علوم مختلف در دهه 1950 مورداستفاده قرار گرفته، به تدریج رواج یافت و نهایتاً‌ در 1969 به این نام شناخته شد. بیوفیدبک فرایند یادگیری کنترل عملکردهای فیزیولوژیکی با استفاده از ابزار است. آموزش بیوفیدبک نیازمند وصل کردن حس گرها به بدن برای بدست آوردن سیگنال های زیستی مثل سیگنال هایی که توسط عضلات ، غدد عرق ، دمای بدن و ضربان قلب تولید می شود.

تاثیر ارادی بر عملکرد سیستم اعصاب
بیوفیدبک بر این نکته تأکید دارد که انسان قادر است به طور ارادی بر عملکرد سیستم خودکار جسمش تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، در طول چند روز می‌توان به فرد آموخت که بدون ایجاد انقباض عضلانی، حرارت یک دستش را به 5 تا 10 درجه سانتی‌گراد بیشتر از دست دیگر برساند. این مثال، یکی از روش‌های بیوفیدبک برای کنترل سردردهای میگرنی، از طریق هدایت خون بیشتر به محیط و کاهش جریان خون در سر می‌باشد. اما آنچه بیوفیدبک را از روش‌های آرام‌سازی وتمرکزی متمایز می‌سازد و از اجزای اصلی آن به حساب می‌آید، استفاده از ابزار و ماشین‌های مختلفی است که به دریافت فیدبک و داشتن درک بهتر ونهایتاً‌ اِعمال کنترل بیشتر بر فرآیندهایی نظیر انقباض عضلات، دمای پوست،ضربان قلب، فشار خون و غیره کمک می‌نمایند.

دو روش برای آموزش عضلات بابیوفیدبک وجود دارد:
1-ورزش مستقیم عضله با استفاده از الکترو میوگرافی سطحی
2- آموزش قسمتی از مغز که کنترل عضله مخصوص را برعهده دارد که به وسیله نوروفیدبک انجام میشود.

هیچ یک از ما انسان ها در شرایط طبیعی و نرمال نمی توانیم در مورد نحوه عملکرد هر یک از این واکنش های فیزیولوژیک غیرارادی و امواج مغزی موجود در مغزمان اطلاعات دقیق و روشنی داشته باشیم. نوروفیدبک دقیقا برای امواج مغزی و عملکردهای فیزیولوژیک مغز ما به عنوان یک آینه پیشرفته عمل می کند. نوروفیدبک با استفاده از ابزارهای الکترونیک پیشرفته و کامپیوتر به ما کمک می کند تا از آن چه در مغز ما در حال رخ دادن است، آگاه شویم. در حقیقت با نوروفیدبک می آموزیم به طور ارادی امواج مغزی خود را با استفاده از بازخوردی که از دستگاه دریافت می کنیم، تغییر بدهیم. در واقع نوروفیدبک وسیله ای است برای خود تنظیمی مغز کمک می کند تا مغز، خود به مشکلاتش پی ببرد و آنها را حل نماید. لیکن عموماً در افرادی که از لحاظ هوشی در سطح پایین بوده و دچار عقب ماندگی ذهنی هستند، مفید نمی باشد. نوروفیدبک ابزاری است برای کنترل، تغییر و اصلاح امواج مغزی، در جهت کاهش علایم بیماری است.

به عبارت دیگر، نوروفیدبک نظام آموزشی جامع برای بیماران است که باعث ایجاد تغییرات، تقویت، تعدیل و افزایش کارایی سلول های مغزی می شود. در واقع نوروفیدبک دانشی است که نیاز به آزمایشگاه خاصی ندارد و منحصراً توسط متخصص این رشته انجام می گیرد. این برنامه در درمان بسیاری از اختلالات مغزی، تاثیر به سزایی دارد. به عنوان نمونه، این فناوری یکی از روش های درمانی موثر در درمان کودکان مبتلا به نارسایی توجه همراه/ بیش فعالی(ADHD)، اختلالات رشدی فراگیر (PDD)، اختلالات یادگیری(LD) و اختلالات وسواسی_ جبری(OCD) است.

تاکنون هیچ منبع جامع و منحصر به فردی که بتواند با فهم آسان، پاسخگوی نیاز این گروه‌های تخصصی باشد، وجود نداشت. در حال حاضر به منظور شناخت هرچه بهتر مغز، تصاویر مغزی با فناوری پیشرفته، افق تازه ای را گشوده و ما به خوبی می‌دانیم که وظیفه مغز فراتر از ذخیره اطلاعات و حافظه و درک و فهم است. مطالعات بسیاری در زمینه نقش مغز در پردازش هیجانات، افزایش خود آگاهی و ویژگی‌های شخصیتی به عمل آمده است. دانشمندان به این نتیجه رسیده اند که اتخاذ تصمیمات اخلاقی و رفتاری، همیشه ریشه در فرآیندهای روانی و یا یادگیری های دوران کودکی ندارد. آسیب‌های مغزی ممکن است موجب اختلالات بالینی و یا شخصیتی شوند. ما به خوبی می‌دانیم که مغز های معیوب، تصمیمات معیوب می گیرند. محققین نشان داده‌اند که مغز افراد زورگو و ظالم نسبت به بقیه کاملاً متفاوت است. تصاویر مغزی با فناوری جدید به ما این امکان را میدهد که در حین حالات هیجانی و احساسی، تغییرات متابولیک مغز را در نقاط بخصوصی مشاهده کنیم و این دانسته‌ها کلید اصلی برای درک چگونگی عملکرد و تاثیر نورو تراپی در درمان بیماری ها و افزایش سطح سلامت جسمانی و روانی می باشد.

تاریخچه نوروفیدبک
همه چیز در سال‌های دهه 1960 شروع شد. دکتر باری استرمان (Barry Sterman)، محقق دانشگاه UCLA کالیفرنیا، مشغول به انجام تحقیقاتی درباره فعالیت عصب‌شناختی، مرتبط با خواب بود که در خلال آن، موفق به کشف امواج 14 هرتز در EEG مغز گربه‌های مورد آزمایش گردید. این امواج با کاهش تنش عضلانی در گربه‌ها ارتباط داشتند و بعدها نام SMR به خود گرفتند. دکتر استرمان و گروهش به تحقیقات خود ادامه دادند تا ببینند که آیا گربه‌ها در ازای دریافت پاداش (شیر)، تولید امواج SMR در مغز خود را افزایش می‌دهند یا خیر؟ پاسخ مثبت و نتیجه رضایتبخش بود. به دنبال آن دکتر استرمان هدایت تحقیقاتی برای NASA را برعهده گرفت که در آن به ارزیابی سمی بودن سوخت موشک پرداخت (افرادی که در معرض سوخت قرار می‌گرفتند دچار حالات استفراغ، سردرد، افزایش دم‌ و بازدم (هواگیری)، توهم و تشنج می‌شدند).

دکتر استرمان گربه‌ها را در معرض مقدار زیادی سوخت قرار داد و در آن‌ها حالات استفراغ، سر و صدا، افزایش هواگیری، بزاق‌آوری، حملات تشنجی و مرگ را به دنبال هم مشاهده کرد. اما یک گروه از گربه‌ها واکنش دیگری نشان دادند که باعث تعجب گروه تحقیق شد. آن‌ها توانستند وقوع حملات را در دوز بیشتری نسبت به دوز قابل تحمل برای گربه‌های دیگر، متوقف کنند.

گروه با مراجعه به سوابق گربه‌ها دریافتند که این گروه از گربه‌ها پیش از این، طی مطالعه خواب، تحت آموزش SMR قرار گرفته بودند. دکتر استرمان تحقیقات خود را روی انسان و در مورد بیماران مبتلا به صرع ادامه داد ودریافت که نوروفیدبک در بهبود انواع صرع از جمله صرع کوچک، صرع بزرگ و تشنج‌های موضعی پیچیده مؤثر است. همچنین باعث کاهش دوز دارو و کنترل بهتر تشنج‌ها می‌شود. اغلب افرادی که تحت درمان با نوروفیدبک قرار گرفته‌اند، افرادی هستند که درمان‌های دارویی در حل مشکل آن‌ها ناموفق بوده است.

نوروفیدبک پایداری مغز را افزایش می‌دهد. مدت درمان ممکن است کمی طولانی شود اما معمولاً نتایج خوبی به دست می‌آید که به شکل بهبود سطح عملکرد مغز، کاهش دوز داروها و عوارض جانبی آن‌ها، کاهش تعداد تشنج و رفع نیاز به جراحی (در مواردی که نیاز به جراحی بوده است) قابل مشاهده است. تا به امروز، نه تنها هیچ اثر منفی از نوروفیدبک گزارش نشده، بلکه تمام اثراتی که داشته مثبت بوده است. بدترین حالت این است که نوروفیدبک نتواند تغییری در علائم بیماری به وجود آورد. همزمان کردن مصرف دارو با نوروفیدبک نه تنها عوارض بدی ندارد، بلکه باعث می‌شود تأثیر داروها بیشتر شود و پس از مدتی داروها قطع شوند.

نوروفیدبک چگونه کار می‌کند؟
در نوروفیدبک سنسورهایی که الکترود نامیده می‌شوند بر روی پوست سر بیمار قرار می‌گیرند. این سنسورها فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت و آنها را در غالب امواج مغزی (در اغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده، در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) به او نشان می‌دهند. در این حالت، پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی شخص انجام می‌شود;به این شکل فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش، یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند (مثلاً اگر قرار است فرد موج آلفای خود را کاهش دهد، بازی در صورتی پیش می‌رود که موج آلفا، از یک حد مشخص شده‌ای کمتر باشد).

بنابراین نوروفیدبک به مغز کمک می‌کند تا یاد بگیرد که چطور خودش را تنظیم و نواقص عملکردی خود را برطرف نماید. لذا هیچ‌گونه دستکاری یا مداخله ماده خارجی وجود ندارد که بخواهد عوارض جانبی داشته باشد یا وابستگی ایجاد کند. با نوروفیدبک، ما تنها مهارتهای جدیدی را فرا می‌گیریم: مهارت‌هایی که ما و مغزمان را بیش از پیش توانمند می‌سازد.

کاربردهای درمانی نوروفیدبک :
نوروفیدبک نوعی فناوری است که به بیمارانی که به روان درمانی و توان بخشی ادراک و شناخت نیاز دارند و یا کسانی که در مهارت‌های ذهنی دچار ضعف هستند، کمک می کند. این برنامه در درمان افسردگی، اضطراب، اختلال استرس پس از حادثه(PTSD)، اختلالات شخصیتی، اعتیاد و مشکلات هیجانی تاثیر بسزایی دارد. همچنین نوروفیدبک در درمان بیماریهایی مانند بیش فعالی همراه با نقص توجه(ADHD)، ارتقاء توانمندی ها و مهارت های مختلف ذهنی و شناختی مانند بهینه سازی تصمیم گیری، افزایش خلاقیت، تقویت حافظه، افزایش تمرکز، کاهش استرس و اضطراب، افزایش هماهنگی جسم و بدن و ... تاثیر فوق العاده ای دارد. بیش از ۳۵ سال است که نوروتراپی برای کنترل بیماری صرع نیز به کار می رود و منجر به تغییر و تحولاتی در زندگی این بیماران شده است. بیمارانی که سابقه موج گرفتگی و یا ضربه مغزی دارند، بیماران مبتلا به سردرد و افرادی که به علت افزایش سن دچار کاهش مهارت‌های شناختی شده‌اند، نوروتراپی را بهترین وسیله برای کاهش علائم اختلال و افزایش شناخت و مهارت ها یافته اند. علاوه بر این نوروفیدبک در افزایش مهارت های مدیریت و کارایی شغلی، افزایش دقت و سرعت در ورزشکاران و موفقیت آنها در مسابقات نقش به سزایی دارد.

با توجه به کاربردهای فراوانی که نوروفیدبک دارد، جای تعجب نیست که در حال حاضر نوروتراپی در تخصص های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. تخصص‌های مرتبط با بهداشت، درمان و آموزش و سلامت به منظور درمان بیماران، افزایش میزان سلامتی و توانایی‌های مراجعین خود، نوروفیدبک را به کار می‌برند. برای نمونه می توان از متخصصین بهداشت شغلی، متخصصین طب فیزیکی و توانبخشی، نورولوژیست ها، متخصصین اعصاب و روان و روان درمانگر ها نام برد.

کاوه خانبلوکی، کارشناس نوروفیدبک
دکتر علیرضا ملازاده ، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، نویسنده و روان درمانگر
alimollazade@yahoo.com

References:
^ a b Marzbani H, Marateb HR, Mansourian M (April 20161. "Neurofeedback: A Comprehensive Review on System Design, Methodology and Clinical Applications". Basic and Clinical Neuroscience. 7 (2): 143–58. doi:10.15412/J.BCN.03070208. PMC 4892319. PMID 27303609.

------------------------
^ a b c d Thibault RT, Raz A (October 2017). "The psychology of neurofeedback: Clinical intervention even if applied placebo". The American Psychologist. 72 (7): 679–688. doi:10.1037/amp0000118. PMID 29016171.

-----------------
^ Butnik, Steven M. "Neurofeedback in adolescents and adults with attention deficit hyperactivity disorder." Journal of Clinical Psychology, May 2005. Vol. 61 Issue 5, p621-625
--------------------

a b Karidis A. "Neurofeedback – The Scientific Evidence Grows". Perth Brain Centre. Perth Brain Centre. Archived from the original on