پایتخت مادها کجاست؟

هگمتانه کجاست؟

«هگمتانه» را نخستین شهر و پایتخت ایران می‌دانند. این شهر باستانی که در قرن 17 پیش از میلاد مسیح ساخته شده، پایتخت حکومت مادها بوده است. گفته می‌شود هگمتانه که به معنای محل گردآمدگان است پیش از دوره مادها نیز محل تجمع مردم بوده و پس از دوره ماد به پایتخت تابستانی هخامنشیان تبدیل شد. این شهر در دوره‌های بعدی از جمله اشکانی، سلوکی، ساسانی و پس از اسلام نیز اهمیت و ارزش زیادی داشت.

مورخان بسیاری درباره این شهر نوشتند و توصیف‌های مختلفی از آن صورت گرفته است. مثلا هگمتانه را متشکل از هفت حصار وصف کرده‌اند که هر یک رنگ خاص خود را داشته است. در حقیقت هریک از حصارها رنگ یکی از سیارات را داشته است. این باروها برای مراقبت از کاخ و گنجینه فرمانروا بنا شده بود و مردم عادی باید خانه‌های خود را بیرون از این دیوارها می‌ساختند.

فاصله هگمتانه تا همدان

فاصله هگمتانه تا همدان صفر کیلومتر است؛ در واقع امروزه بافت تاریخی هگمتانه در مرکز شهر همدان قرار دارد. در واقع وسیع‌ترین تپه باستانی به وسعت 30 هکتار در مرکز شهر همدان قرار گرفته است.

کاوش‌های باستان‌شناسی در هگمتانه

این تپه تاریخی بارها موضوع کاوش باستان‌شناسان ایرانی و خارجی قرار گرفته است. طی این کاوش‌ها علاوه بر بخش‌های مختلف شهر مانند قسمتی از سیستم آبرسانی، بناها و همچنین حصار دور آن، اشیای متعددی از دوران حکومت‌های مختلف ‌کشف شد. هرچند کاوش‌های انجام شده توسط زنده‌یاد مسعود آذرنوش، نشان داد که هگمتانه متعلق به مادها نبوده. در واقع باتوجه به آثار کشف شده و نوع معماری آن را به دوران اشکانیان نسبت داده است.

جست‌وجو در این محوطه باستانی برای یافتن شهر مادها از سال‌ها پیش آغاز شد. دمرگان و کیتر از جمله کسانی هستند که بیشتر از دیگران به هگمتانه توجه داشتند. شارل فوسی نیز در سال 1913 میلادی در گودال معروف به شترخواب یا گودال فرانسوی‌ها که مقابل موزه هگمتانه قرار دارد، دست به کاوش‌هایی زد که هیچگاه گزارشی از نتایج آن منتشر نشد. پس از یک وقفه، مرکز باستان‌شناسی ایران در سال‌های 1347 و 1348 اقدام به خرید منازل مسکونی موجود بر تپه هگمتانه کرد و عملیات تا سال 53 ادامه یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی کاوش‌های باستان‌شناسی در سال 1362 آغاز شد.

دیدنی‌های هگمتانه

هگمتانه می‌تواند مقصد خوبی برای سفر و بازدید آثار تاریخی در همدان باشد. این مجموعه که با وسعت تقریبی 30 هکتار در دو سوی خیابان اکباتان قرار دارد. آثار دیدنی دیگر شامل موزه هگمتانه در شرق تپه، کلیسای مریم مقدس در شمال شرق و کلیسای گریگور استپان در جنوب شرق آن می‌شوند.

موزه هگمتانه

موزه هگمتانه در شرق تپه هگمتانه و کنار گودال فرانسوی‌ها قرار دارد. ساختمان آن که پیشتر مدرسه پرورش نامیده می‌شد؛ با تعمیراتی، برای ایجاد یک موزه موقت تغییر کاربری داد. ساختمان موزه هگمتانه که در مرکز محوطه باستانی هگمتانه قرار دارد، بین سال‌های 25-1320 شمسی با عنوان مدرسه پرورش فعال بود. در دهه 1350 به منظور اجرای برنامه‌های پژوهشی و باستان‌شناسی به تملک مرکز باستان‌شناسی آن زمان درآمد و تبدیل به مخزنی برای نگهداری آثار شد. این ساختمان مجهز به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی است.

موزه هگمتانه را با توجه به انواع اشیاء و آثار باستانی عرضه شده می‌توان به دو بخش تاریخی و اسلامی تقسیم کرد. اشیاء هردو بخش حاصل کاوش‌ها و یا از طریق خرید، اهدا و توقیف حاصل شده است. بیشترین آثار و اشیاء موزه را آثار سنگی و سفالی تشکیل می‌دهد.

در تالار سمت راست موزه آثاری چون پایه ستون‌های کاخ‌های هخامنشی مانند شالی ستون از دوران اردشیر دوم که روی آن متنی خط میخی حکاکی شده، دو مهر استامپی سنگی و شیشه‌ای از دوران قبل از اسلام و سر گاو از جنس سفال متعلق به دوران هخامنشی قرار دارند.

در تالار مرکزی و سمت چپ موزه نیز می‌توان به آثاری مانند تابوت‌های سنگی و سفالی مربوط به دوره اشکانیان، خمره‌ها و سنگ‌های تزیینی با نقوش زیبا و سنگ قبرهایی از دوران مختلف اسلامی اشاره کرد.

کلیساها

در قسمت شرقی تپه هگمتانه و در محله ارامنه، دو کلیسا وجود دارد. کلیسای قدیمی‌تر کلیسای‌ گریگور نام دارد که متعلق به مذهب پروتستان است. در شمال شرق هگمتانه هم کلیسای مریم مقدس متعلق به مذهب ارتدوکس قرار دارد.

آرامگاه‌ها

پس از بازدید از قدیمی‌ترین بخش شهر، بهتر است به دیدار آرامگاه باباطاهر، شاعر مشهور قرن پنجم و بوعلی سینا حکیم، فیلسوف، طبیب و دانشمند بزرگ ایرانی بروید. آرامگاه‌هایی که هیچ مسافری بدون بازدید از آن‌ها همدان را ترک نمی‌کند.

آرامگاه ابن سینا

ابن سینا یا بوعلی سینا دانشمند مشهور ایرانی است که در علوم گوناگون ریاضی، نجوم، فیزیک، شیمی، جغرافیا، زمین‌شناسی، فلسفه، منطق و طب صاحب نظر بود. او نویسنده کتاب شفا، یک دانشنامه علمی و فلسفی جامع و القانون فی الطب، یکی از معروف‌ترین آثار تاریخ پزشکی است. او به گرگان و ری سفر کرد و مدتی نیز در همدان وزیر دربار دیلمی بود. در زمان وزارت در همدان در مدرسه بزرگ شهر تدریس می‌کرد. زمانی که درگذشت در باغ دوست خود، ابوسعید دخوک به خاک سپرده شد و بنایی به شکل چهارطاقی بر مزارش ساختند. بنای آرامگاه او در زمان قاجار تجدید بنا شد. معمار و طراح آن هوشنگ سیحون به سبک معماری دوران زندگی بوعلی سینا نقشه آرامگاه او را طراحی کرد. در واقع نقشه آرامگاه او با الهام از قدیمی‌ترین بنای تاریخ‌دار اسلامی یعنی برج گنبد کاووس طراحی شد. بنای آرامگاه، تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام است که با بهره‌گیری از هنر معماری سنتی و شیوه‌های نوین استفاده شده است.

به قبرستان گذر کردم صباحی/ شنیدم ناله و افغان و آهی/ شنیدم کله‌ای با خاک می‌گفت/ که این دنیا نمی‌ارزد بکاهی

آرامگاه باباطاهر

در قسمت دیگر میدان، آرامگاه باباطاهر، شاعر نانی قرن چهارم و پنجمم هجری قرار دارد. او به سرودن دوبیتی‌های شهرت دارد که در آن‌ها از واژه‌های عامیانه در دوران خود استفاده شده است. بابا لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌داده‌اند و عریان به دلیل بیان کردن مسائل به صورت بی‌پرده و عریان بوده‌است. پس از درگذشت، در دوره‌های مختلف، بناهای متفاوتی بر مزارش ساخته شد. تا آن که در زمان قاجار، هم‌زمان با بنای آرامگاه بوعلی سینا، آرامگاه جدید باباطاهر ساخته شد.

آرامگاه جدید باباطاهر در سال 1344 شمسی با تلاش انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و به دست مهندس محسن فروغی ساخته شده است. در اطراف بنای جدید آرامگاه، فضای سبز وسیعی ایجاد شده، که زیبایی آن را دوبرابر کرده است. بعضی از بزرگان و ادیبان مانند محمد ابن عبدالعزیز از ادبای قرن سوم هجری، ابولفتح اسعد از فقهای قرن ششم، حاجی میرزا عل نقی کوثر از دانشمندان قرن سیزدهم و مفتون همدان از شعرای قرن چهاردهم در کنار باباطاهر دفن شده‌اند.

آرامگاه استر و مردخای

آرامگاه استر و مردخای در مرکز شهر همدان، ابتدای خیابان دکتر شریعتی قرار دارد. باتوجه به شکل ظاهر و سبک معماری آن، به نظر می‌رسد که ساختمان فعلی آن در قرن هفتم هجری روی ساختمان قدیمی‌تری بنا شده باشد. قسمت‌های مختلف این آرامگاه شامل مدخل ورودی، دهلیز، مقبره، ایوان و شاه‌نشین است که در وسط فضای مربع شکل مقبره‌ها، دو صندوق منبت‌کاری شده زیبا روی دو قبر قرار دارند.

این آرامگاه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های قوم یهودد و از دلایل حضور یهودیان در همدان است. استر نام دختری یهودی است که با خشایار شاه هختمنشی ازدواج کرد. او و عمویش مردخای در دربار ایران نفوذ بسیار پیدا کردند و موفق به قانونی کردن دفاع از جان یهودیان شدند. به همین دلیل همه ساله یهودیان در اواخر اسفند و اوایل فروردین هر سال در سالروز نجات کلیمیان از قتل‌عام، «جشن پوریم» برگزار می‌کنند. این آرامگاه از یک طرف برای قوم یهود زیارتی و قابل احترام است، و از طرف دیگر، به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند است.

گنبد علویان

دیگر اثر معروف شهر همدان، گنبد علویان است که از شاهکارهای هنر گچبری و آجرکاری بعد از اسلام است. بنای این گنبد در چهار باغ علویان نزدیک میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. از برخی جهات آن را شبیه به گنبد سرخ مراغه و گنبد حیدریه قزوین می‌دانند. این گنبد یکی از یادمان‌های اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است؛ که ابتدا خاندان علویان آن را به عنوان مسجد ساخته‌اند. در دوره‌های بعد با ایجاد سردابی در زیرزمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شده است. گنبد این بنا که مدفن دو تن از خاندان علویان بوده، در اثر گذشت زمان فرو ریخته و باقی نمانده است.

مسجد جامع

همدان در جنگ نهاوند به تصرف مسلمانان درآمد و از جمله اولین شهرهایی است که مردمش دین اسلام را پذیرفتند. به همین دلیل مسلمانان مانند دیگر شهرهای اسلامی در اینهمدان نیز مسجد جامعی بنا کرده‌اند. اما بنای مسجد جامعی که امروزه در این شهر وجود دارد متعلق به 1253 قمری همزمان با حکومت قاجار است. معماری آن نیز به سبک مساجد دوران فتحعلی شاه قاجار است. این مسجد در نزدیکی میدان امام خمینی، ابتدای خیابان اکباتان قرار دارد.

موزه مردم‌شناسی همدان

از ویژگی‌های شهرهای اسلامی وجود بناهایی چون مسجد، بازار، کاروانسرا و حمام در کنار هم است. از دیگر دیدنی‌های شهر همدان حمام قلعه است. این حمام در محله قدیمی قلعه یا قاشق‌تراشان قرار دارد و به احتمال زیاد متعلق به دوره قاجار است. امروزه این حمام تغییر کاربری داده و به موزه مردم شناسی همدان تبدیل شده است. علاوه‌بر بازدید از آثار این موزه، می‌توانید در سفره‌خانه سنتی آن نیز غذا میل کنید.

بازار سنتی و کاروانسراها

مجموعه بازار سنتی و کاروانسراهای شهر همدان از 36 بازار و راسته‌بازار و 26 سرا و کاروانسرا تشکیل شده است. این آثار اکثراً با سبک معماری دوره قاجاریه ساخته شده‌اند و شامل تاسیساتی مانند مسجد، حمام، زورخانه و چایخانه و... نیز می‌شوند. پیش از این هر راسته به صنف خاصی تعلق داشت. این ویژگی امروزه تغییر کرده و در بعضی از مغازه‌ها تنها به عرضه و توزیع کالا مشغولند. اما سایر مغازه‌ها علاوه بر محل فروش، کارگاه تولیدی صنعتگران بوده‌اند، از جمله: مسگرخانه و حلبی‌ساز خانه. سقف بازار در نقاطی فرو ریخته که با سقفی از جنس‌های امروزی جایگزین شده است.

از میان کاروانسر‌های همدان، دو کاروانسرای گلشن و حاج میرزا کاظم در خیابان اکباتان روبه‌روی هم قرار دارند. کاروانسرای گلشن امروزه محل فروش گلیم و موکت و پارچه است. این کاروانسرا ورودی دیگری از سمت بازار صحاف‌خانه نیز دارد. کاروانسرای حاج کاظم هم از بناهای دوران قاجار است.

برج قربان

برج قربان یکی از آثار تاریخی قرن هفتم یا هشتم هجری است. این مجموعه ابتدا دارای بناهایی چون مدرسه، مسجد، کتابخانه، خانقاه و … بوده که امروزه تنها این برج باقی مانده است. برج قربان در محل زندی‌های شهر همدان، خیابان طالقانی، جنب دبیرستان ابن سینا قرار دارد. در این بنای آجری که تا حدی شبیه به گنبد قابوس است، شیخ‌الاسلام حسن بن عطار، یکی از زاهدان، محدثان و حافظان قرآن و جمعی از امرای دوره سلجوقی به خاک سپرده شده‌اند.

شیر سنگی

از دیگر بناهای تاریخی و دیدنی همدان مجسمه شیر سنگی است. این مجسمه در میدانی به همین نام در محل یک تپه باستانی قرار گرفته است. در این تپه تابوتی از دوران اشکانی کشف شده که هم اکنون در موزه همگتانه از آن نگه‌داری می‌شود. هنگام حمله اعراب این شیر و قرینه‌ آن دو طرف دروازه شهر قرار داشتند.

پس از حمله دیلیمیان به شهر و تخریب آن، مرداویج دیلمی، تصمیم گرفت یکی از این دو مجسمه را به ری منتقل کند. اما موفق نشد و پنجه یک شیر را شکست و دیگری را خراب کرد. مهندس سیحون در زمان نوسازی آرامگاه بوعلی سینا شیر آسیب‌دیده را محل فعلی نصب کرد.

مجموعه تفریحی عباس‌آباد

پیش از خروج از شهر همدان بهتر است در مسیرتان به مجموعه تفریحی عباس آباد نیز سر بزنید. این مجموعه در جنوب غرب همدان و در دامنه کوه الوند قرار گرفته است. می‌توانید از طریق دو جاده چهار باغ ارم و جاده گنج نامه به آن برسید.

این مجتمع بر فراز تپه‌ عباس‌آباد، انتهای خیابان مهدیه و مشرف به میدان قائم قرار دارد. در این مجموعه می‌توانید از سویی چشم‌انداز زیبای دره عباس‌آباد و از سوی دیگر شهر همدان را ببینید. علاوه‌بر چشم‌انداز زیبا و آب وهوای دلپذیر، در این مجتمع تأسیسات تفریحی، اسکان موقت، پذیرایی، امکانات ورزشی و یک آبشار مصنوعی نیز وجود دارد.

گنج‌نامه

از دیگر دیدنی‌های این مسیر گنج‌نامه است. گنج‌نامه در دامنه‌ کوه الوند و دره عباس‌آباد قرار دارد. به فاصله حدود 11 کیلومتر از شهر همدان، مجموعه گنج‌نامه قرار دارد که علاوه‌بر چشم‌انداز و آبشاری زیبا، کتیبه تاریخی گنج‌نامه از دیدنی‌های آن است. همانطور که می‌دانید هگمتانه پایتخت مادها و پس از آن، پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده و در مسیر جاده شاهی قرار داشته است. به همین دلیل به محل نصب کتیبه‌های پاداشاهان تبدیل شده است. گفته می‌شود داریوش اول پس از اتمام کار کتیبه بیستون، دستور ایجاد این کتیبه را صادر کرده است. پس از او فرزندش، خشایارشاه نیز کتیبه دیگری کمی پایین‌تر، از خود بر جای می‌گذارد. این دو کتیبه به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده‌اند.

منطقه گنج‌نامه اینک از طریق تله‌کابینی به طول تقریبی 5/1 کیلومتر به میدان میشان مرتبط شده که خود به یکی ازجاذبه‌های توریستی تبدیل شده است. امکانات ورزشی، تفریحی و پذیرایی مختلفی در این منطقه نیز ایجاد شده که از سوی دیگر سبب شده عشایر در منطقه نمانند.

کوه الوند

کوه الوند با ۳۵۸۴ متر ارتفاع، بلندترین کوه در کوهستان الوند است. این قله در جنوب شهر همدان و شمال تویسرکان قرار دارد. یکی از مسیرهای صعود به آن از طریق دره گنج‌نامه، کیوارستان، میدان میشان و تخت نادر است. مسیر دیگر از سمت جنوب آن یعنی از طریق تویسرکان است.

غار علی‌صدر و لالجین

یکی از دلایل اصلی سفر به همدان، دیدن غار علی‌سرد(صدر) و لالجین است. اگر در جهت شمال غرب پیش بروید، به یک دور راهی می‌رسید. در اینجا اگر مسیر سمت راست یا «بهار» را انتخاب کنید، به لالجین، یکی از مراکز معروف سفال‌سازی کشور خواهید رسید. سفال لالجین یکی از 9 سوغاتی معروف همدان است. جایی که شغل بسیاری از اهالی آن علاوه بر کشاورزی و دامداری، با سفال مرتبط است.

اما اگر از بر سر دوراهی به طرف صالح‌آباد و گل‌تپه بروید، به یکی از غارهای تالابی ایران و از معدود غارهای آبی جهان، یعنی غار آبی علی‌سرد یا علی‌صدر خواهید رسید. یکی از طولانی‌ترین مسیرهای قایقرانی داخل آب نیز در این غار است. این غار آبی زیبا از سال 1346 بهره‌برداری شده است.

گشتی با قایق در این غار و دیدن پدیده‌های زمین‌شناسی درون آن لذت بخش است. در طی مسیر خود درون غار، می‌توانید از استلاگمیت و استلاکتیت‌های عجیب و در عین حال زیبای آن دیدن کنید.