ضرورت شناسایی ماهیت حجاب در دین اسلام

به گزارش ایکنا؛ نخستین جلسه از سلسله مباحث «چالش‌های فقهی مسئله حجاب» دیروز ۲۰ مردادماه با حضور حجت‌الاسلام سروش محلاتی به صورت مجازی برگزار شد.

وی در این جلسه اظهار کرد: مباحثی که در این جلسات ارائه می‌شود، درباره ابعاد مختلف مسئله حجاب است. موضوعی که در این جلسه و جلسه بعد مطرح می‌کنیم، درباره ماهیت این حکم است. این مسئله، مسئله دوم از مسائل مربوط به حجاب به حساب می‌آید. مسئله اول این است که حکم حجاب چیست؟ وقتی در پاسخ به این سوال، پذیرفتیم که در اسلام حکمی الزامی درباره پوشش برای زنان و مردان وجود دارد، سپس با سوال دوم مواجه می‌شویم که ماهیت این حکم چیست. چون تعبیر «ماهیت حکم» تعبیری است که چه بسا برای مخاطبان ناآشنا و نامأنوس باشد، لذا ابتدا درباره این تعبیر مقداری توضیح می‌دهم.

وی افزود: ماهیت هر حکم، چگونگی آن حکم را نشان می‌دهد. مثلاً وقتی درباره یک حکم بحث می‌‌کنیم که این حکم تعبدی است یا توصلی، درباره ماهیت حکم بحث کردیم. اگر تعبدی باشد، قصد قربت در آن شرط است و اگر تعبدی نباشد، قصد قربت در آن لزومی ندارد. وقتی کندوکاو می‌کنیم درباره اینکه یک حکمی تأسیسی است یا امضایی، آیا پیش از اسلام در میان مردم رواج داشته و اسلام آن را تأیید کرده یا اسلام ابتدائاً آن را ارائه کرده است، درباره ماهیت حکم بحث می‌کنیم. این نوع مسائل درباره حجاب تا حدودی روشن است. مثلاً اگرچه حجاب یک تکلیف است، اما جنبه تعبدی ندارد و توصلی است؛ یعنی در رعایت پوشش، قصد قربت معتبر نیست و همین که شخصی پوشش و حجاب خود را رعایت کرده باشد، وظیفه خود را انجام داده و تکلیف از ناحیه او ساقط شده است. همچنین بحث تأسیسی و امضایی در اینجا اهمیت چندانی ندارد. از نظر تاریخی روشن است قبل از اسلام وضع عربستان از نظر حجاب چگونه بوده است. همچنین در مناطق دیگر و ادیان دیگر حجاب چه وضعی داشته است. در برخی موارد حجاب رعایت می‌شده و پوشش در میان مردم مورد تأکید بوده است و در برخی موارد هم خیر. به هر حال اسلام چنین حکمی را ارائه کرده است که در مورد جزیرهالعرب جنبه تأسیسی دارد، چون در آن منطقه تا قبل از اسلام مسئله حجاب برای مردم شناخته شده نبوده است.

مولف کتاب «فقاهت در عاشورا» ادامه داد: وقتی ما از ماهیت حکم بحث می‌کنیم، منظورمان این عناوین نیست. غایت ما در این گفت‌وگوی علمی، این است که دستور اسلام درباره رعایت پوشش با همان حدودی که در بحث‌های خاص خودش مطرح می‌شود، از جنبه‌های مختلف مورد کندوکار قرار بگیرد. بهتر است برای روشن شدن مسئله درباره ماهیت حکم، مقداری توضیح بدهم و به خصوص با برخی از مثال‌ها مطلب را تبیین بکنم. مثلاً یکی از احکامی که در اسلام هست و در جوامع دیگر هم وجود دارد، مسئله دیه است. اصل دیه مورد تسالم است، ولی ماهیت دیه چیست؟ آیا دیه یک جریمه مالی است. شخصی که آسیبی به دیگری وارد کرده است، مجازات مالی می‌شود یا نه، یک جبران خسارت است؛ چون جنایتی وارد کرده است، به ازای این جنایت باید ضرر و زیان آن را تأمین بکند یا اینکه دیه ناظر به مسائل دیگری از قبیل هزینه درمان است. هر کدام از این نظریات را بپذیریم، به نتایج متفاوتی می‌رسیم. مثلاً اگر هزینه درمان ملاک باشد، نباید دیه زن و مرد را متفاوت دانست، چون هزینه درمان در میان زنان و مردان با هم تفاوتی ندارد.

وی در ادامه اظهار کرد: مثال دیگر اینکه در قرآن کریم حکم قصاص مطرح شده است: «کتب علیکم القصاص». خداوند قصاص را مقرر فرموده است، ولی ماهیت قصاص چیست؟ آیا یک تکلیف الزامی است که شخصی که دچار قتل شده، باید به عنوان مجازات به قتل برسد یا نه؟ این یک تکلیف نیست، بلکه یک حق است. از کلمه «کتب علیکم» نمی‌توان در این زمینه استفاده کرده است. ظاهر قضیه نوعی حکم و الزام است، مثل «کتب علیکم الصیام؛ ولی آیه دیگر توضیح می‌دهد ماهیت قصاص چیست. قصاص یک حکم نیست، بلکه یک حق است که برای اولیای دم مقرر شده است: «وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا». به این وسیله می‌فهمیم ماهیت قصاص چیست، حق است یا حکم. البته برخی از موارد تشخیص ماهیت یک حکم شرعی، کار آسانی است و در برخی از موارد، تشخیص ماهیت حکم ساده و آسان نیست.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: در واقع در اینجا برای تشخیص ماهیت حکم، سه صورت وجود دارد: صورت اول احکامی است که کاملاً عرفی و عقلایی است و وقتی شرع این احکام را مطرح می‌کند، ما ماهیت آن را پیش از شرع می‌شناسیم و بعد از شرع هم می‌شناسیم. خداوند فرموده است: «احل الله البیع». بیع مفهومی است که برای ما انسان‌ها شناخته‌شده است و خداوند بیع را پذیرفته و امضا کرده است. اینها مسائل عرفی است که به تأیید شرع می‌رسد. این یک قسم از احکام است که ماهیت روشنی دارد. نوع دوم از احکام، احکامی است که جنبه تعبدی دارد و چون تعبدی است، ماهیت آن برای ما روشن نیست. در آغاز بحث طهارت در فقه، این مسئله مطرح است که طهارت چیست. فقها درباره ماهیت طهارت بحث می‌کنند. طهارت یک حکم وضعی در برابر نجاست است. در عرف، ما مفهوم شناخته‌شده‌ای از پاکیزگی داریم، ولی آیا طهارت شرعی عیناً همان مفهومی است که در عرف شناخته می‌شود؟ خیر، طهارت مفهومی غیر از معنای عرفی دارد.

وی در ادامه تصریح کرد: صورت سوم احکامی است که جنبه ترکیبی دارد؛ از برخی جهات عرفی و عقلایی و قابل فهم و درک است و از جنبه‌هایی هم شرع مقدس درباره آن نظر خاص و ویژه دارد، نه عرفی صرف است و نه شرعی و تعبدی صرف. احکامی که جنبه ترکیبی دارد، باید درباره آنها تأمل کنیم و بینیم آیا می‌توانیم ماهیت آنها را شناسایی کنیم یا نه. مثالی مطرح کنم. در قرآن کریم در سوره حجرات به صراحت از حرمت غیبت صحبت شده است و خداوند از اینکه مسلمانان غیبت هم را بکنند، نهی فرموده است. این برای مرحله اول است که اشاره کردم حکم چیست. سوال دوم این است که ماهیت این حکم چیست. اینجا دو نظر متفاوت بین فقها وجود دارد. برخی فقها فرمودند غیبت جنبه حق‌الناس دارد و کسی که غیبت دیگری را می‌کند، حقی را از او ضایع می‌کند. از این رو توبه غیبت‌کننده این است که از غیبت‌شونده حلالیت بطلبد. این یک تحلیل است که جنبه حقی را در ماهیت این حکم می‌پذیرد. تحلیل دوم این است که در غیبت، جنبه حق غیر ملاحظه نشده است و گناهی بین انسان و خداست و همین که انسان غیبت‌کننده پشیمان شود و استغفار کند، گناهش بخشوده می‌شود و نیازی به طلب حلالیت از غیبت‌شونده نیست. امام خمینی در بحث غیبت چنین نظری دارند. ببینید ماهیت حکم چه پیامدهای مختلفی دارد.

سروش محلاتی یادآور شد: این یک مقدمه برای اینکه ماهیت حکم یعنی چه. با توجه به این مقدمه، وارد بحث ماهیت حکم حجاب می‌شویم. آیا ما می‌دانیم ماهیت این حکم چیست؟ درباره ماهیت حجاب، نظرات مختلفی ارائه شده است. برخی معتقدند حجاب یک حکمی اخلاقی است. برخی معتقدند حجاب برای حفظ و صیانت خانواده است. برخی معقتدند حجاب یک حکم اجتماعی است. برخی هم بحث تأمین امنیت در جامعه را مطرح کردند. برخی هم آن را ناشی از غیرت مردان شمرده‌اند. اگر ما بخواهیم درباره آثار شرعی این حکم بحث کنیم، مثلاً درباره اینکه مسئولیت امر حجاب با چه کسی است، آیا حکومت در این زمینه مسئولیت دارد یا ندارد، این سنخ از مباحث همه متوقف بر آن است که ابتدا ماهیت‌شناسی از این حکم صورت بگیرد. اگر مسئله، ماهیت اخلاقی دارد، قهراً آثاری که بر آن مترتب می‌شود، یک نوع از اثر است. اگر جنبه اجتماعی پیدا می‌کند، قهراً آثار متفاوتی بر آن مترتب می‌شود.

وی افزود: درباره ماهیت حجاب از دو راه می‌توان وارد شد. راه اول این است که بررسی کنیم حجاب قبل از اسلام در اقوام دیگر چه ماهیتی داشته است. مثلاً در ایران باستان حجاب چه ماهیتی دارد یا در آیین یهود چگونه بوده است و بعد نتیجه بگیریم که همین ماهیت در اسلام هم پذیرفته شده است و حجاب اسلامی ماهیتی متفاوت ندارد. راه دوم این است که به منابع اسلامی مراجعه کنیم و ببیینم از کتاب و سنت چگونه استفاده می‌شود. آیا قرائنی برای کشف ماهیت این حکم هست یا نیست. راه اول از اتقان کافی برخوردار نیست، چون حجاب در اقوام مختلف، ماهیت متفاوتی داشته است و مثل بیع و نکاح نیست که ماهیت عرفی یکسانی داشته باشد، لذا نمی‌توان ادعا کرد حجابی که اسلام مطرح کرده، همان حجابی است که قبل از اسلام بوده است.