دریاچه ارومیه یک‌ متر تا تراز حیاتی | حقابه را بدهند دریاچه شاید در 1406 احیا ‌شود

همشهری آنلاین - لاله غزالی: دریاچه ارومیه؛ زخم نمک‌سود ایران دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است؛ آن هم نه با خبرهای خوب، بلکه با خبر نگران‌کننده آغاز دوباره پروژه‌های سدسازی در حوضه آبریز آن. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان محیط زیست دلیل اصلی روند خشکی این دریاچه را برداشت بی‌رویه آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال‌های گذشته در بخش کشاورزی و البته سدسازی می‌دانند.

خبر تازه سدسازی از مجلس رسید؛ جایی که باید مدافع حقوق مردم و محیط زیست به عنوان حق طبیعی مردم باشد. این خبر را ۲۹ مرداد امسال حجت‌الاسلام سید سلمان ذاکر نماینده ارومیه در مجلس به ایسنا داد: با دستور وزیر نیرو و در راستای احیای دریاچه ارومیه، ساخت و تکمیل سدهای نازلوچای و باراندوزچای ارومیه انجام می‌شود.

دریاچه ارومیه احیا نشده سدسازی شروع شد! | محیط زیست: آب جدید نداریم؛ اجازه نمی‌دهیم

دو سد خبرساز

ساخت این دو سد در دهه ۸۰ آغاز شد؛ همان دهه‌ای که تحلیل رفتن چشمگیر آب دریاچه ارومیه همه را نگران کرد. سد نازلو در منطقه‌ای به همین نام در غرب و شمال غربی شهرستان ارومیه قرار دارد. عملیات احداث این سد مخزنی و خاکی با طول تاج ۵۲۰ متر و حجم مخزن ۱۷۰ میلیون متر مکعب سال ۱۳۸۳ آغاز شد و اکنون ۳۲ درصد پیشرفت فیزیکی دارد.

عملیات احداث سد خاکی باراندوز ارومیه با پوسته آبرفتی نیز سال ۱۳۸۸ آغاز شد. تاج این سد ۴۲۴ متر طول و مخزن آن ۹۱ میلیون متر مکعب ظرفیت دارد. گفته می‌شود با افتتاح سد باراندوز ۱۸ هزار و ۲۳۰ هکتار از اراضی کشاورزی منطقه به آبی تبدیل می‌شود.

ساخت این دو سد در سال ۱۳۹۳ با شروع کار ستاد احیای دریاچه ارومیه به دلیل خشکی روزافزون این دریاچه متوقف شده بود و حالا با بهتر شدن وضعیت آب آن، ذاکر نماینده ارومیه در مجلس می‌گوید: احیای این سدها برای کشاورزی منطقه بسیار حائز اهمیت است و لازم است این پروژه‌های نیمه‌تمام به سرانجام برسند.

اما آیا دلیل این کار قانع‌کننده است؟ ذاکر می‌گوید: «اعتبارات زیادی برای احداث این سدها هزینه شده و نباید بیت‌المال پایمال شود». اگر ادامه این کار باعث هدر رفتن زحمات چندین ساله برای احیای دریاچه ارومیه شود و با خشکی دریاچه، طوفان نمک و بحران ریزگردها و دیگر مشکلات زیست‌محیطی مردم را تهدید کند، چه؟

این مساله حتی در دمای هوا در ۳ استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارند هم تاثیرگذار است؛ ۱۸ تیرماه سال گذشته علی حاجی‌مرادی مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه به برنا گفت: در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ که با بدترین وضعیت خشکی دریاچه ارومیه مواجه بودیم، شرایط دمایی شهر تبریز - به عنوان نمونه - به دمای بالای ۴۰ درجه رسیده بود اما در حال حاضر، با توجه به بالانس دمایی که وجود دارد، شرایط دمایی اطراف دریاچه ارومیه به نحوه قابل قبولی نسبت به سال‌های گذشته است.

گذشت آن زمان که یک نماینده مجلس بتواند تعیین تکلیف کند

حاجی‌مرادی مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه در مورد آغاز دوباره پروژه‌های ۲ سد نازلو و بارانداز به همشهری‌آنلاین می‌گوید: به قول آقای تجریشی، گذشت آن زمان که یک نماینده مجلس بتواند برای یک کشور تعیین تکلیف بکند که مثلا یک سد ساخته بشود یا نه. سد باید مجوز سازمان برنامه و بودجه، سازمان حفاظت محیط زیست و ستاد احیای دریاچه ارومیه را بگیرد و هیچ‌کدام از آنها هم این‌طور نیستند که یک‌شبه به کسی مجوز بدهند. بنابراین برای دوست‌داران دریاچه ارومیه هیچ‌جای نگرانی نیست که یک نفر بتواند به سیاق گذشته یک‌شبه بتواند مجوز سد بگیرد و این کار را انجام بدهد.

مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در واکنش به خبر سدسازی‌ها روی حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفته است: در حال حاضر شرایط نسبت به چند سال گذشته فرق کرده و تقریبا ساخت یک سد بدون انجام مطالعات و دریافت مجوزهای لازم و در عین حال پرداخت حقابه دریاچه ارومیه غیرممکن است. هرگونه فعالیتی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تا سال ۱۴۰۶ انجام شود باید آب را به سمت دریاچه هدایت کند. پس از آن و بعد از احیای کامل دریاچه ارومیه نیز وزارت نیرو باید مطالعاتی را روی سدهای نیمه‌کاره حوضه آبریز دریاچه انجام دهد. اگر بخواهد این سدها را تکمیل کند باید آب بیشتری را به سمت دریاچه رها کند. از این‌ رو کار برای وزارت نیرو بسیار پیچیده خواهد شد.

او گفت: ساخت بعضی سدها در حوضه آبریز ارومیه هیچ‌گونه توجیهی ندارد، ممکن است وزارت نیرو در مطالعات خود به این نتیجه برسد که برخی از این سدها را از مدار خارج کند.

۳ تصمیم مهم اما بی‌نتیجه

حاجی‌مرادی درباره اقداماتی که پیش از شروع کار ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۳ برای جلوگیری از خشک شدن این دریاچه انجام شده است، به ۳ تاریخ مهم اشاره می‌کند و به گفته او، تصمیمات اتخاذشده در آن تاریخ‌ها هیچ‌کدام به اقدام عملی برای این دریاچه منتهی نشده است؛

۱. در ۲۸ مهر سال ۱۳۸۷ تفاهم‌نامه مشترک حفاظت و مدیریت پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه به امضای اعضای هیات دولت رسیده است.

۲. در ۲۹ فروردین سال ۱۳۸۹ برنامه مدیریت پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه در جلسه هیات دولت مصوب و ستاد اجرایی مدیریت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه به ریاست معاون اول وقت رئیس‌جمهور تشکیل شده است.

۳. در ۹ خرداد سال ۱۳۹۰ نیز جدول تعیین حقابه ۳۱۰۰ میلیون متر مکعبی دریاچه ارومیه در نامه رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست و دبیر ستاد اجرایی مدیریت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه ابلاغ شده است.

اقدامات انجام‌شده در ۶ سال گذشته

احیای دریاچه ارومیه پس از روی کار آمدن دولت یازدهم در دستور کار هیات دولت و مسئولان قرار گرفت و کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه با مدیریت اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهور شروع به کار کرد. هرچند که دولت در تخصیص اعتبارات برای احیای دریاچه ارومیه، خست به‌خرج داد، اما همچنان ستاد احیای دریاچه ارومیه یکی از متولیان اصلی این امر است و برنامه‌ها احیای دریاچه ارومیه را برای بازگرداندن سطح آب دریاچه به قبل از خشکی و پایداری میزان حجم آبی که در دریاچه وجود دارد، انجام داده است.

آنچه در جدول زیر می‌بینید، تمام فعالیت‌هایی است که ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۳ (شروع کار ستاد) تاکنون در حوضه آبریز انجام داده است؛

مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه در توضیح این داده‌ها می‌گوید: اینها بخشی از فعالیت‌هایی است که تاکنون آب حاصل از آن‌ها وارد دریاچه ارومیه شده است و سایر پروژه‌ها که از آنها صحبت می‌شود، هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند که به تامین آب برای دریاچه ارومیه منجر شوند؛ مثل طرح انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه یا طرح‌های انتقال پساب از تصفیه‌خانه‌ها.

دریاچه ارومیه احیاشدنی است؟

اما آیا اقداماتی از این دست، دریاچه ارومیه را به وضعیت خود پیش از آغاز بحران برمی‌گرداند؟ مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه دراین‌باره گفته است: در سال‌های ۸۵ و ۸۶ میزان بارش‌های دریاچه ارومیه ۴۱۰ میلی‌متر بود. اما تراز دریاچه حدود ۳۰ سانتی‌متر کاهش داشته و در سال‌های ۸۷ و ۸۸ نیز ۴۲۰ میلی‌متر بارش داشته اما باز هم حدود ۲۵ سانتی‌متر کاهش تراز آب دریاچه ثبت شده است. در سال آبی ۹۸-۹۹ هم حدود ۴۸۰ میلی‌متر بارش ثبت شده است و همین به میزان ۱۰۶ سانتی‌متر موجب افزایش دریاچه آبی دریاچه شده است. بنابراین اگر بیشترین میزان بارندگی هم در حوضه دریاچه ارومیه اتفاق بیفتد، اما اقداماتی در راستای احیای دریاچه ارومیه انجام ندهیم، اتفاقی برای احیای دریاچه نمی‌افتد. تقریبا به همه اثبات شده که احیای دریاچه ارومیه شدنی است و تنها متغیری که می‌تواند تاثیرگذار باشد، موضوع تامین حقابه دریاچه از منابع آب حوضه آبریز آن است.

سیر تراز و میانگین آب دریاچه از سال ۸۶ تاکنون

در نموداری که ستاد احیای دریاچه ارومیه از پایش سالانه تراز دریاچه ارومیه تهیه کرده، کاملا مشخص است که در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ دریاچه در آستانه نابودی بود و اکنون یک متر با رسیدن به تراز حیاتی که سال آبی ۸۶-۸۷ داشته است، فاصله دارد. هرچند که همین یک متر به سادگی اتفاق نمی افتد و همین امسال هم مقایسه تراز روزانه در مواردی کاهش را نشان می‌دهد. از جمله در مرداد امسال که گفته شد «تراز دریاچه ارومیه در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹ برابر با ۱۲۷۱.۴۱ متر از سطح آب‌های آزاد دریاها معادل ۲۹۰۰ کیلومتر مربع سطح و ۳.۷۵ میلیارد متر مکعب حجم آب موجود است که در مقایسه با سال گذشته چهار سانتیمتر، معادل ۳۰ کیلومتر مربع در سطح و ۰.۱۵ میلیارد متر مکعب در حجم کاهش یافته است.» این درحالی است که زمانی آب دریاچه ارومیه آنقدر بود که در سواحل پیشروی می‌کرد و موجب نگرانی مردم محلی و مسئولان شده بود.

دریاچه ارومیه دوباره خشک می‌شود؟ | کاهش ۲۷ درصدی بارش در حوضه دریاچه ارومیه

مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره روند کاهش و افزایش تراز دریاچه ارومیه می ‌گوید: روند کاهشی سطح آب دریاچه در سال‌های ۹۳ و ۹۴ به اوج خود می‌رسد و پس از آن، با اقدامات ستاد، متوقف شده و روند افزایشی تراز آب دریاچه شروع می‌شود.

حاجی‌مرادی می‌گوید: ما باید به تغییرات روزانه توجه کنیم. البته در همین تغییرات روزانه هم اگر کسی بخواهد اوضاع را بد جلوه بدهد، تراز آب امروز را با اردیبهشت‌ مقایسه می‌کند یا اگر کسی بخواهد اوضاع را خوب نشان بدهد، تراز آب امروز را با ۳۱ شهریور مقایسه می‌کند. یا باید هر روز را با روز مشابه خود در سنوات گذشته – مثلا ۴ شهریور امسال را با تمام ۴ شهریورها در سال‌های گذشته - مقایسه کنیم یا سیر آب دریاچه را پشت سر هم ردیف کنیم که هم قله‌هایش مشخص باشد و هم پایین بودن تراز آب.

میانگین سالانه (سال آبی) تراز آب دریاچه ارومیه از سال ۱۳۸۶ تاکنون به شرح زیر است:

گفتنی است هرچند تراز ‌هزار و ۲۷۴ متر به عنوان ارتفاع اکولوژیک دریاچه ارومیه اعلام شده‌ ولی این دریاچه در تراز ‌هزار و ۲۷۲ متر هم شرایط مطلوب خواهد داشت و بیش از ۹۵ درصد کانون‌های ریزگرد آن رفع خواهد شد افزایش ۸ برابری حجم آب دریاچه ارومیه

دریاچه الان در چه وضعیتی است؟

مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت این دریاچه در حال حاضر و امسال یادآوری می‌کند: سال خورشیدی با پدیده‌های هیدرولوژیکی قرابت ندارد و ما باید سال آبی را در نظر بگیریم. مثلا امسال را نمی‌توانیم بگوییم چون هنوز سال آبی تمام نشده است. دریاچه در مسیر احیاست. اگر این مسیر ۴۰۰ کیلومتر باشد، ما در کیلومتر ۱۰۰ آن هستیم و ۳۰۰ کیلومتر دیگر باقی مانده است.

اما سیل ۲ سال قبل چه تاثیری بر احیای دریاچه ارومیه داشته است: خود انسان که قادر به تولید آب نیست، بلکه باید بتواند از آب موجود در طبیعت استفاده کند و حقابه دریاچه را تامین کند. سیل جزو خصلت‌های طبیعت است و مهم این است که ما بتوانیم به نحو احسن از آن استفاده کنیم. در سیل ۲ سال قبل، با پیش‌بینی‌هایی که در مورد رودها شده بود، سعی شد حداکثر استفاده از آن برای احیای دریاچه برده شود. در فاصله بین سال ۹۷ و ۹۸ جهش خوبی در آب دریاچه ارومیه اتفاق افتاده و آن هم ناشی از ورود آب سیل به این دریاچه است.

بیشتر بخوانید:

دریاچه ارومیه احیا نشده سدسازی شروع شد! | محیط زیست: آب جدید نداریم؛ اجازه نمی‌دهیم واکنش ستاد احیای دریاچه ارومیه به تکمیل سدهای اطراف دریاچه