اسماعیل سعادت، از سازندگان زبان کودکان، درگذشت

اسماعیل سعادت، ادیب، زبان شناس، مترجم و افزون بر همه این‌ها از سازندگان زبان کودکی در دوره زمانی ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۷ درگذشت. زندگی پربار او را کسانی دیگر در حوزه‌هایی مانند زبان شناسی و ادبیات و ترجمه باید بررسی کنند، اما در حوزه تاریخ و فرهنگ کودکی او یکی از سازندگان زبان کودکی در ایران معاصر بود. شاید برخی بسیار شگفت زده شوند که مگر زبان کودکان ساختنی است و اگر هست مؤلفه‌های آن چیست؟ کسانی که در گستره پژوهش‌های مطالعات کودکی ایران از دوره مشروطه تا دوره معاصر کار کرده باشند، می‌دانند که یکی از مؤلفه‌های پژوهیدنی در این عرصه دگرگونی در زبان نوشتاری برای کودکان است. نگاهی به آثار منتشر شده در دوره پایانی قاجار که همزمان با جنبش مشروطه خواهی در ایران است، نشان می‌دهد که تأثیر ادبیات ترجمه و روزنامه نگاری نوپا، بنیادهای زبان سنتی را دگرگون می‌کرد. متن‌های کهن مانند کلیله و دمنه و گلستان سعدی در عین این که فاخر بودند اما پس از سده‌ها سلطه پرسش ناپذیر بر فرهنگ آموزش مکتب خانه‌ای می‌بایست جای خود را به گونه‌ای دیگر از زبان نوشتاری می‌دادند که روان و ساده باشد، پردازش متنی مانند آهنگ کلام در آن کم‌تر و انتقال پیام در آن بیش‌تر حس و فهم شود.

این روند دهه به دهه پیش رفت تا به دوره‌ای رسید که انتشارات کتاب‌های درسی کودکان و ادبیات کودکان از دهه ۱۳۳۰ وارد مرحله نهادسازی شد. یکی از نهادهایی که در گستره فرهنگ کودکی در این دوره شکل گرفت و در دهه ۱۳۴۰ تثبیت شد، نهاد ساخت زبان ویژه کودکان بود. در این دوره، زبانی که کوشندگان برجسته‌ای چون اسماعیل سعادت برای کودکان ساختند کم کم چنان رو به سادگی رفت که در دهه ۱۳۴۰ تبدیل به فرهنگ عمومی شد.

از میوه‌های این کار نشریه‌های پیک به راهبری ایرج جهانشاهی بود که کسانی مانند اسماعیل سعادت، فردوس وزیری، ایران گرگین و چند تنی دیگر در آن نقش اصلی داشتند. اسماعیل سعادت در دوره زمانی ۱۳۴۰ به همراه کسانی دیگر مانند مهدی آذریزدی، در تهیه مواد خواندنی‌ها برای نوسوادان که باید ساده‌ترین زبان را می‌داشت، مشارکت کرد. در این جستار کوتاه هدف این نیست که کار بزرگ این کوشندگان فرهنگ کودکی به ویژه اسماعیل سعادت باز شود که بخشی از آن را ما در کتاب مرجع مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران باز کرده‌ایم و بخش‌های دیگر در پروژه مطالعات کودکی در ایران یا تاریخ فرهنگ کودکی در ایران در حال پژوهیدن و باز شدن است.

از اسماعیل سعادت یاد می‌کنیم تا بگوییم از نگاه ایشان و بسیاری از بزرگان مانند ایرج جهانشاهی، زبان باید اندرونه زمانه و اندرونه موضوع را برای کودکان همزمان بازتاب دهد. اوج کار این بزرگان در نشریه‌های پیک برای خردسالان تا نوجوانان بازتابی از همین اصل است.

در این قله است که زبانی برای کودکان و نوجوانان ایرانی ساخته شد که نه تنها پیوند استواری با پیشینه فرهنگ ادبیات فارسی داشت، بلکه از خامی نثر دوره مشروطه تا پیش از ۱۳۳۰ رها شده بود. این زبان استوار که از سوی چهره‌های برجسته‌ای چون اسماعیل سعادت برای کودکان ایرانی ساخته شد، روح زمانه را که ساده نویسی و ساده خوانی بود، در خود بازتاب می‌داد. یادش گرامی و ناماش همواره در میان کوشندگان فرهنگ کودکی این سرزمین پرآوازه باد.