ادله حجاب با تأکید بر لزوم پوشش سر و گردن

گروه راهبرد «سدید»؛ حجت­ الاسلام والمسلمین سیدجواد ورعی در سلسله جلسات کلاس­های مجازی مدرسه مطالعات فقه معاصر در رابطه با موضوع چالش­های فقهی حجاب به ادله حجاب با تأکید بر پوشش سر و گردن اشاره کرد تا به ابهاماتی در خصوص پوشش زنان پاسخ داده شود. به گفته وی فقها در مسأله پوشش بانوان در دو بخش فقه به این بحث پرداختند یکی در بحث صلاۃ که موقع نماز چه مقدار از بدن انسان پوشیده باشد هم نسبت به لباس نمازگزاران مرد و هم زنان نمازگزار. یکی هم در بحث نکاح و ازدواج که به تناسب این بحث را مطرح کردند که انسان به چه کسانی می­تواند نگاه کند و به چه میزان و به چه کسانی نمی­تواند نگاه کند؟! نگاه به نامحرم به تناسب در کتاب النکاح مطرح شده است هرچند در آنجا مستقیماً به پوشش بانوان نپرداخته است.

دیدگاه­های مشهور فقها در مورد پوشش بانوان

بنا به گفته ورعی در مسأله پوشش بانوان دو دیدگاه مشهور در بین فقیهان وجود دارد، وی در این باره گفت: یک دیدگاه این است که به­ طور کلی تمام بدن زنان باید پوشیده باشد حتی صورت، دست­ها و وجه و کفین. دیدگاه دیگر این است که وجه و کفین از پوشش استثنا است و زنان باید تمام بدن را بپوشانند، ولی صورت و دستان را می­توانند باز بگذارند. مسأله پوشش زنان را در کتاب «کافی» و «تهذیب» و «مَن لا یحضره الفقیه» که از کتاب­های معتبر حدیثی است و این روایات نقل شده است، می­بینیم. در کتاب­های فقهی و کتاب­های شیخ طوسی و شاگردان ایشان مانند ابن ادریس حِلّی، قاضی ابن برّاج، ابن حمزه، علامه حلّی، محقق حلّی، شهید اول و شهید ثانی و تا دوره معاصر این بحث در کتاب­های فقهی هم در کتاب صلاۃ و کتاب نکاح، سابقه ­دار است.

وی در مورد دو دیدگاه فقها گفت: این دو دیدگاه در یک نقطه توافق دارند که غیر از صورت و دست­ها باید بدن و سر و گردن پوشیده باشد. اگر اختلافی هم بین فقهای قدیم بوده این است که آیا دست­ها و صورت هم باید پوشیده باشد یا نه چه در نماز چه در برابر نامحرم؟! نسبت به مسأله اجماع اگر بخواهیم بررسی کنیم و ببینیم که آیا اتفاق نظری بین فقها هست یا نه با اینکه برخی از فقها ادعای اجماع کردند مانند علامه حلّی، محقق، شهید اول و شهید ثانی نسبت به اینکه تمام بدن زن باید پوشیده باشد اما این نکته در واقع تفکیک نشده که آیا اتفاق نظری که وجود دارد مبنی بر این است که تمام بدن زن باید پوشیده باشد -که برخی چنین ادعایی کردند- و یا کسانی که گفتند صورت و دست­ها استثناست اتفاق نظری که ادعا کردند می­خواهند بگویند تمام فقها در مستثنی بودن وجه­ و کفین اتفاق نظر دارند.

این استاد حوزه علمیه قم ضمن بیان اینکه این موضوع را در دو مقام می­توان دنبال کرد، گفت: یکی مسأله پوشش بانوان در میراث فقهی فقیهان و سیر تاریخی در این زمینه و یکی هم دلایل قرآنی و روایی که در این زمینه وجود دارد و فقها به آن استناد می­کنند. در بخش اول، چون برخی از فقها ادعای اجماع کردند و گفتند مسأله پوشش بانوان مسأله اجماعی است و کسی با پوشش بانوان مخالفت نکرده است. این سیر تاریخی این فایده را دارد که ببینیم آیا اتفاق نظری بین فقها هست یا نه؟ چون اگر اجماعی به­خصوص در بین قُدَمای فقیهان وجود داشته باشد حتی اگر دلیل قرآنی و روایی نداشته باشیم خود می­تواند یک دلیل مستقلی باشد که به تفصیل در دانش اصول، درباره ملاک حجیت اجماع بحث شده است.

آیا پوشش موی سر در بانوان لازم است؟!

وی در ادامه خاطر نشان کرد: به یکی از فقهای ما به نام «ابن جنید» نسبت داده شده که ایشان پوشاندن سر و گردن را برای کنیزان لازم نمی­­دانست. در روایات آمده که پوشاندن سر در نماز یا در برابر نامحرم برای کنیزان واجب نبوده است. در این مسأله حکم تکلیف کنیزان با زنان آزاد متفاوت بوده، اما آیا می­شود از چنین فتوایی که اختصاص به ابن جنید ندارد و در کلمات سایر فقها هم وجود دارد، نتیجه گرفت برای تمام بانوان پوشاندن سر و گردن استثنا هست؟ آیا چنین دیدگاهی از ناحیه ابن جنید می­تواند نشان­دهنده این باشد که در مسأله پوشش زنان اتفاق نظری در بین فقها نیست و اجماعی بین فقها صورت نگرفته است؟

وی افزود: به نظر نمی­رسد چنین نسبتی صحیح باشد، چون اثر او در اختیار ما نیست، البته ابن جنید از فقیهانی است که این نوع دیدگاه­­های نادر و احتمالات جدید در دیدگاه او هست به­طوری که این شخصیت فقهی به­خاطر همین دیدگاه نویی که در زمان خود داشته خیلی مورد اعتنای فقهای ما هم نیست. به هر حال اگر چنین دیدگاهی هم داشته مسأله پوشش سر برای کنیزان اختصاص به ایشان ندارد و ثانیاً نمی­توان از این نتیجه گرفت بانوان آزاد هم می­توانند سر و گردن خود را باز بگذارند. یا وجود این دیدگاه در بین فقها دلیل این باشد که اتفاق نظری نسبت به پوشش بانوان در میان فقها نیست.

وی یادآور شد: موضوع کنیزان امروز وجود ندارد تا حکم مربوط به آن­ها را به بانوان دیگر سرایت دهیم. در بین فقهای متأخر یک مسأله­ای مطرح است و شاید همین منشا طرح این دیدگاه شده که بانوان علاوه بر وجه و کفین، سر و گردن خود را باز بگذارند و آن این است که در یکی از کتاب­های فقهی در سده­های اخیر این سوال مطرح شده که آیا اینکه فقها فرمودند: تمام بدن زن باید پوشیده باشد و سر و گردن هم پوشیده باشد و فقط صورت و دست­ها استثنا است آیا مو هم باید پوشیده باشد؟ این سوال طرح شد که گویا فقها حکم پوشاندن موی سر را مطرح نکردند و نگفتند که اگر پوشاندن سر لازم است آیا پوشاندن موی سر هم لازم است یا نه؟ همین منشأیی شده که برخی فقهای دیگر هم این مسأله را مطرح کنند. تعدادی زیادی از فقها پوشاندن سر را لازم دانستند، بخاطر اینکه مو تابعی از سر است. مو که جدا از سر نیست فقط نکته­ای که بوده این است که اگر از موی سر روی صورت بیفتد با توجه به اینکه صورت استثنا است آیا آن مقدار از مویی که روی صورت میفتد آن هم استثنا است یا آن را هم باید پوشاند؟

ورعی افزود: موی بانوان یا روی سر است و اگر بلند باشد پشت گردن و روی کتف آویخته می­شود با بررسی آیات و روایات وقتی مقنعه پوشیدن برای بانوان لازم است و زنان خِمار باید بر سر کنند این به­طور طبیعی مو‌ها را هم می­پوشاند. کمتر اتفاق می­افتد که موی سر روی صورت بیفتد. وقتی می­گویند سر باید پوشانده شود با توجه به اینکه مو جزئی از سر است همان تکلیف پوشش سر را خواهد داشت. اکثریت فقهای ما وقتی با این پرسش مواجه شدند این پاسخ را دادند که باید موی سر را هم پوشاند.

ورعی در بحث اجماع یادآور شد: اجماعی می­تواند دلیل مستقل باشد، اجماع قدما است نه اجماع فقهای متأخر. اجماعی که تا زمان شیخ طوسی قائم شده باشد و اتفاق نظری در یک مسأله این بین فقها وجود داشته باشد آن اتفاق نظر می­تواند دلیل مستقل به حساب آید. اینکه فقیهی در دوران بعد در قرن هشتم و دهم در حد یک احتمال حتی اگر در قالب فتوا هم مطرح کرده باشد، خدشه­ای به اجماعی که در گذشته شده، وارد نمی­کند. به نظر می­رسد نسبت به این مقدار بر بانوان لازم است غیر از صورت و دست­ها پوشش داشته باشند اتفاق نظری وجود دارد و خللی در این اتفاق نظر وجود ندارد.

پوشش زنان بر مبنای ادله قرآنی و روایی

ورعی گفت: بیان آیات و روایات به عنوان دلایل پوشش زنان به این معنا نیست که همه فقهای ما که آیات و روایات را مطرح کردند دلالت ­آن­ها را پذیرفته باشد. ممکن است یک فقیه در دلالت این آیه مناقشه کرده باشد، ولی دلیل آیه دیگر را پذیرفته یا ممکن است نسبت به روایتی، سند یا دلالت حدیثی را پذیرفته باشد و به­عنوان دلیل معتبر به آن استناد نماید، اما روایت دیگر را خدشه وارد کند. چون مبانی فقها گاهی متفاوت است نسبت به اعتبار سندی روایات یا برداشتی که از آیات و روایات می­کنند لذا اشاره­ای به جزئیات ایرادات برخی این دلایل نمی­کنم. ولی اجمالاً آیات و روایاتی که بیشتر فقها به آن استناد کردند و دلیل معتبری برای پوشش بانوان به حساب آوردند اشاره می­کنم.

ورعی استدلال کرد: در آیات قرآن به­طور کلی مسأله پوشش بانوان تحت عنوان حجاب نیامده و حجاب در موضوع دیگری به کار رفته است. مثل اینکه مردان از پشت حجاب با همسران پیغمبر صحبت کنند و در اینجا حجاب به عنوان پرده به کار رفته است. این واژه­ها که در زبان فارسی حجاب به معنای پوشش است و روایات از واژه سَتر به معنای پوشیدن و ساتِر به معنای پوشاندن و پوشش است. ما در دو قسمت قرآن یعنی سوره نور و سوره احزاب مسأله پوشش بانوان را مشاهده می­کنیم.

ورود به مسأله پوشش زنان از استیذان در سوره نور

حجت الاسلام ورعی در ادامه افزود: در سوره نور آیه ۲۷، خداوند به مسلمانان و مؤمنین خطاب می­کند که بدون اجازه وارد خانه دیگری نشوید. چون مرسوم بوده که درِ منازل باز بود و افراد بدون اجازه وارد منازل می­شدند در گذشته در جزیرۃ­العرب هم، اینگونه بود. وقتی وارد می­شوید ورود خود را با سلام کردن اعلام کنید. آیات قرآن در سوره نور که می­خواهد مسأله حجاب را مطرح کند از اینجا یعنی از مسأله استیذان و اذن گرفتن برای ورود به منازل دیگران شروع شده است.

ورعی یادآور شد: شهید مطهری معتقد بود که این دستور دو نکته و فلسفه دارد: یکی اینکه در اسلام مسأله محرمی و نامحرمی مطرح است و یکی از حکمت­های این دستور این بود که افراد غریبه وارد منازل دیگران نشوند و ممکن است بانوان آن منزل پوشش مناسب نداشته باشند و این مسأله باید رعایت شود که مردان غریبه وقتی وارد منزل دیگری می­شوند حرمت زنان مؤمنه شکسته نشود.

همچنین افزود: نکته دوم وارد حریم خصوصی دیگران شدن (صرف نظر از محرمی و نامحرمی) بدون اجازه کار پسندیده­ای نیست. هر انسانی صرف نظر از عقیده، مرام و مکتبی که باور دارد برای خود حریم خصوصی قائل است و اسرار و مسائل شخصی دارد که نمی­خواهد دیگران از آن مطلع شوند. امروزه حدِ خلوت به عنوان یکی از حقوق انسان­ها به رسمیت شناخته شده که نباید این حق را نادیده گرفت مگر اینکه انسانی خودش اجازه دهد که کسی وارد حریم خصوصی­اش شود.

فروخواباندن چشم­ها در نگاه به دیگران

وی گفت: در آیات بعدی مسأله مراقبت از چشم در نگاه به دیگران که ابتدا مردان مورد خطاب هستند، آمده است؛ آیه ۳۱ سوره نور «پیغمبر به مؤمنین بگو که چشمانشان را فروبخوابانند». در آیه بعدی زنان مؤمن را مورد خطاب قرار داده است که نگاه خود و دامان خود را حفظ کنند. در کتاب النکاح فقها به این مسأله نگاه می­پردازند. در این آیه چند دستور است که به بحث پوشش ارتباط پیدا می­کند. (۱) به دنبال غَضِ بَصَر یعنی فروخواباندن و خیره­خیره نگاه نکردن به نامحرم آمده است که (۲) «وَ لا یُبدینَ زینَتَهُنَّ إلَّا مَا ظَهَرَ مِنهَا به زنان مؤمن بگو زینت­های خود را آشکار نکنند مگر زینت­هایی که آشکار هستند». (۳) دستور دیگر این است که «وَلیَضرِبنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ به بانوان مؤمن بگو که مقنعه سر کنند».

پوشش خمار

وی افزود: خِمار در لغت عرب به مقنعه کوتاه که فقط سر و گردن را می­پوشاند، گویند. در آیه دستور می­دهد زنان باید خمار بر سر کنند و بر گردن­­هایشان بیاویزند. وقتی خمار به سر کشیده می­شود هم سر پوشانده می­شود و هم گردن. در گذشته در جزیرۃ­العرب زمان جاهلیت، روسری­هایی سرشان
می­کردند که مردان عرب هم اکنون سر می­کنند معمولاً قسمت پایین روسری را پشت سر می­اندازند و خانم­ها هم این کار را می­کردند و به­طور طبیعی گردن و گوش­ها و بخشی از سینه آشکار بوده است. این دستور برای این بوده که زنان که این روسری را سر می­کردند گوشه­های روسری را روی گردن و سینه بیندازند که دیده نشود. از شأن نزول آیه هم استناد می­شود که برای جلوگیری از عوارضی که این نوع پوشش ایجاد می­کرده این دستور صادر شده است.

زینت چیست؟ زینت آشکار و پنهان؟!

این استاد حوزه علمیه ادامه داد: در فراز آخر این آیه آمده «به زنان مؤمن بگو پا‌های خود را به زمین نکوبند که زینت پنهان آن­ها آشکار نشود». در جزیرۃ­العرب مرسوم بوده که موقع پایکوبی آشکار می­شد. همه این­ها مورد استناد فقها قرار گرفته و بر آن­ها استدلال کردند. برخی از فقها به این آیه استدلال کردند وقتی خداوند متعال با این دستور خواسته نشان دهد این مقدار هم راضی نبوده که بانوان زینت­های مخفی خود را آشکار کنند به طریق اعلی باید زینت مخفی دیگر خود را بپوشانند، چون جاذبه­ای که در سر و سینه است نسبت به زیورآلاتی که به مچ پا زده می­شد، خیلی بیشتر است.

این دانشیار گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ضمن بیان اینکه این استدلال­ها مقبول همه فقها نبوده، تصریح کرد: بین فقها اختلاف نظر هست که منظور از زینت چیست؟ زینت پنهان و آشکار چیست؟ حتی اگر زینت را زیورآلات نه اجزای بدن بانوان دانسته شود باز هم لزوم پوشش از آن استفاده می­شود. حتی اگر زیورآلات از آن تفسیر شود مانند گردنبند و گوشواره، وقتی آشکار کردن آن ممنوع است یعنی گردن که گردنبند به آن آویزان است هم باید پوشانده شود. بحث این نیست که گردنبند روی میز را نامحرم نبیند. همین استثنا را دلیل بر این می­گیرند که اصل بر این بانوان پوشش داشته باشند مگر آن بخشی که به­طور طبیعی آشکار است مانند صورت و دست. اگر در صورت زینتی هست مانند سرمه به چشم یا انگشتر به دست به­طور طبیعی آشکار است، ولی سایر زینت­ها باید پوشیده باشد.

پوشش دو مرحله­‌ای: پوشش سر و گردن و پوشیدن جلباب

این استاد حوزه علمیه قم ضمن اشاره به آیه ۵۹ سوره احزاب در مورد جلباب اظهار داشت: جلباب در لغت یعنی ردا و عبا و اختصاص به خانم­ها هم ندارد. از این آیات استفاده می­شود که یک مرحله دستور داده شده به استفاده از مقنعه و روسری برای پوشاندن گردن و مرحله دیگر هم به پوشیدن جلباب دستور داده شده که تمام بدن را می­پوشاند. جلباب را هم البته به عنوان روسری و مقنعه بزرگ که در کشور‌های آسیای جنوب شرقی سر می­کنند هم گفته می­شود.

استثنا در پوشش گروهی از بانوان

ورعی به آیه ۶۰ سوره نور که برخی فقها استدلال کردند اشاره کرد و گفت: زنان سالخورده که از سن ازدواج گذشتند و رغبتی به ازدواج در آن­ها نیست از انداختن لباس رو همان جلباب استثنا هستند. در عین حال در آیه قید شده که به دنبال خودنمایی و نشان دادن زینت خود نباشند. منظور لباس رو هست که می­توانند بردارند. استفاده­ای که از این آیه شده گفتند اینکه این گروه که استثنا شدند، نشانه این است که زنان دیگر موظف به پوشش هستند.

وی افزود: برخی از فقها فرمودند که معمولاً انسان دو لباس دارد یک لباس زیر و لباس رو، اینکه در بیرون چادر یا مقنعه و مانتو می­پوشند گویا این گروه از زنان از این لباس بیرون که دشوارتر است مجاز هستند وگرنه به این معنی نیست که عریان در ملأعام ظاهر شوند.

نوع و میزان پوشش زنان بر مبنای روایات

پوشش در نماز

ورعی عنوان کرد: یک دسته روایات مربوط به پوشش در نماز است که فقها به آن استدلال کردند و محدوده پوشش بانوان در حال نماز که غیر از صورت و دست­ها و مچ پا به پایین اگر پوشیده نباشد مشکلی نیست، ولی بقیه قسمت­ها باید پوشیده باشد.

این استاد سطوح عالی حوزه اشاره کرد: در روایت دیگری از امام صادق (ع) نقل شده: «شایسته نیست زنان مسلمان از لباس و مقنعه و لباسی استفاده کنند که نازک و بدن­نما باشد». از این روایات برداشت عامی شده و در تعدادی از این روایات سوال در مورد پوشش در نماز است، ولی پاسخ امام مقید به اینکه اختصاص به پوشش نماز داشته باشد، ندارد. فقها هم از این روایات هم برای پوشش در نماز استفاده کردند و هم پوشش در برابر نامحرم.

پوشش زنان اهل کتاب

ورعی تصریح کرد: دسته دوم روایاتی است که زنان اهل کتاب را عنوان کرده که در شرایطی نگاه به آن­ها حرمتی ندارد. نگاه به زنان اهل کتاب، چون خود را موظف به پوشاندن مو و دستانشان نمی­دانند، بدون ریبه بلامانع است. در حالی­که نگاه عادی به سر و گردن زن مؤمن و مسلمان حتی اگر سر و گردن خود را نپوشاند، ممنوع است.

پوشش زنان در روستا و عشایر

وی اضافه کرد: دسته سوم روایات مربوط به زنانی است که در روستا و بادیه زندگی می­کنند. تعلیلی که در مورد آن­ها آمده، چون اگر به آن­ها گفته شود سر و گردن خود را بپوشانید توجه نمی­کنند؛ لذا نگاه عادی به آن­ها مانعی ندارد، چون خودشان این توصیه را نسبت به پوشش نمی­پذیرند.

دسته چهارم مربوط به تفسیر روایاتی که وارد شده است

ورعی تأکید کرد: از جمله تفسیر در فراز «مَا ظَهَرَ مِنهُم» سوال شد که ساعد جزء زینت مخفی است یا نه؟ امام صادق (ع) فرمودند: هم ساعد و هم آنچه با مقنعه و روسری پوشیده می­شود جزء زینت هست.

پوشش زنان یک امر قابل پذیرش در سیره مستمر مسلمان

این استاد حوزه علیمه قم خاطر نشان کرد: پوشش بانوان یک مسأله پذیرفته شده در طول تاریخ در همه کشور‌های اسلامی و سیره مستمر مسلمانان بود و مسأله کشف حجاب مربوط به یکصد سال اخیر است که با ورود موج تجددخواهی در کشور‌های اسلامی رواج پیدا کرد والّا در تمام کشور‌های اسلامی با اینکه پیرو مذاهب مختلفی بودند، اما مسأله حجاب بانوان امر مسلم و پذیرفته شده بوده و از صدر اسلام حجاب مسأله مسلم بوده و همین سیره مستمر بین مسلمان­ها را هم فقها به آن اشاره کردند و آن را به عنوان یکی از دلایل و مؤیدات فتوای به لزوم پوشش بانوان دانستند.

وی تأکید کرد: پوششی که محدودیتی برای فعالیت زنان ایجاد نکند آن مقدار مورد نظر شرع مقدس بوده و فقها هم بر مبنای آیات و روایات اگر فتوا‌هایی بوده با استناد به این ادله است. در طول تاریخ هزاران فقیه از فقهای شیعه و اهل سنت نسبت به پوشش بانوان یک رأی و نظر داشتند این نشان می­دهد که مستندات مهم و قوی در این فتوا وجود دارد که با اتفاق نظر در ادوار و جوامع مختلف اسلامی به یک نظر رسیدند.

برخی از فقها شواهد تاریخی را در بحث حجاب آوردند از جمله اهل بیت پیامبر، امام حسین (ع). همسران پیامبر تکالیف خاصی داشتند مثلاً مجزا نبودند که بعد از پیغمبر در اجتماع حاضر شوند، ولی در مسأله پوشش تفاوتی با سایر زنان نداشتند. در تاریخ نقل نشده که همسر یکی از امامان یا دختران آن­ها با پوشش دیگری در جامعه حاضر شده باشند. در حادثه کربلا دشمنان را چه در دمشق و چه در کوفه مذمت می­کردند که شما حرمت اهل بیت پیامبر را رعایت نکردید. سر و گردن آن­ها باز است و چادر‌های آن­ها را به یغما بردید. فقها از این موارد تاریخی برای تثبیت مسأله پوشش بانوان استفاده کردند.

/انتهای پیام/