جزع و فزع در عزاداری امام حسین(ع) مورد تائید اهل بیت(ع) است؟

شفقنا- استاد حوزه علمیه قم گفت: حکم جزع در مورد عزاداری بر اهل بیت علیهم السلام خصوصا امام حسین علیه السلام، به اجماع فقهاء، استثناء شده است؛ نه تنها مکروه نیست، بلکه مستحب و دارای ثواب است.

به گزارش شفقنا به نقل از پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم، به مناسبت ایام عزای سالار شهیدان، حسین بن علی علیهما السلام، استاد سید حسین کشفی از اساتید حوزه علمیه قم با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید، در موضوع «بررسی مسأله عزاداری و جزع و پاسخ به برخی از شبهات» به گفتگو پرداخت.

این استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در ابتدای این گفتگو خاطرنشان کرد: با فرارسیدن ماه محرم و صفر، دو ماه حزن و مصیبت بر عزای سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و اهل بیت عصمت و طهارت، مانند هر سال شبهاتی با عناوین مختلف، در رابطه با مسأله عزاداری در فضای مجازی مطرح می شود. در این مقال دو شبهه را مورد بررسی قرار می دهیم.

شبهه اول: آیا اهل بیت علیهم السلام مجالس عزاداری بر امام حسین بر پا می کردند؟

استاد کشفی اضافه نمود: از جمله شبهاتی که امسال مطرح شده، آن است که اساسا عزاداری بر امام حسین علیه السلام توسط اهل بیت علیهم السلام صورت نگرفته است.

او در این راستا به کلامی از آقای طباطبائی نژاد امام جمعه اصفهان اشاره نمود که در مصاحبه ای گفته است: «ائمه ما علیهم السلام هیچ کدامشان عزاداری نکردند، به خاطر این­ که دشمن وجود داشت، لطمه می دیدند مسلمان­ ها، اگر می خواستند یک مجلس عزایی حضرت امام صادق یا حضرت امام باقر علیهما السلام یا بقیه ائمه ما بگیرند که همواره دشمن بر آنها مسلط بود، اصلا عزاداری نکردند.»

این استاد حوزه علمیه قم در مقام جواب، بیان کرد: در روایات ما، مکرر نقل شده است که اهل بیت علیهم السلام با این که در دوران حکومت های بنی امیه و بنی عباس بودند، به اقامه عزای سیدالشهدا علیه السلام اهتمام داشتند.

او افزود: وقتی شعرا و مادحین بر اهل بیت علیهم السلام وارد می شدند، با عبارت «انشدنی فی الحسین» یا «ارث للحسین» از آنها می خواستند تا برای مصیبت امام حسین شعر و مرثیه بخوانند. در زمان امام صادق علیه السلام شعرایی نظیر: «کمیت بن زید الاسدی»، «سید حمیری»، «ابوهارون مکفوف» و «ابوعماره» منشد بودند که در محضر امام صادق علیه السلام شعر و مرثیه می خواندند و امام صادق علیه السلام نیز آنان را مورد تشویق قرار می داد و به آنان صله پرداخت می کرد.

کشفی در ادامه به نکته ای دیگر توجه داد: گاهی نیز محل برگزاری این جلسات در منی و در ایام حج بوده است. همان ­طور که امام باقر علیه السلام نیز وصیت کردند تا ۱۰ سال برای من در منی و در ایام حج ندبه خوانی و عزاداری صورت گیرد.

او در این راستا به روایتی از کافی اشاره نمود که مرحوم کلینی به سند صحیح اعلائی آورده است: «عن أبی عبدالله علیه السلام قال: قال لی أبی: یا جعفر أوقف لی من مالی کذا و کذا لنوادب تندبنی عشر سنین بمنى أیام منى.» (الکافی، ج‏: ۵، ص: ۱۱۷.)

استاد حوزه علمیه افزود: عزاداری بر مظلوم یک جنبه سیاسی و مخالفت با حکومت ظالم داشته است. مرحوم امام خمینی رضوان الله تعالی علیه دراین باره می فرماید: « اینکه [امام باقر علیه السلام] مى ‏فرماید که براى من یک نفر نوحه‏ سرا در منى‏ بگذارید که آنجا براى من گریه بکند و عزا بگیرد، نه این است که حضرت باقر- سلام اللَّه علیه احتیاج به این داشته است و نه اینکه براى او شخصاً فایده ‏اى داشته است، لکن جنبه سیاسى او را ببینید. در منى‏ آن وقتى که از همه اقطار عالم آدم مى ‏آید آنجا، یک کسى بنشیند یا اشخاصى نوحه‏ سرایى کنند براى امام باقر و جنایت کسانى که با او مخالفت کردند و او را، مثلا، به شهادت رساندند، ذکر کند و این مسأله موجى باشد در همه دنیا.» (صحیفه امام، ج: ‏۱۶، ص: ۳۴۵)

او خاطرنشان کرد: کمیت بن زید الاسدی (م: ۱۲۶ ق) از شعرایی بوده است که فرزدق در وصف وی گفته است تو شاعرتر از همه گذشتگان و بازماندگانى «أشعر من مضى و أشعر من بقی».

کشفی افزود: کمیت بن زید اسدی در منی وارد خیمه امام صادق علیه السلام شد و اشعاری را در رثای امام حسین علیه السلام خواند؛ به نحوی که صدای ضجه و گریه بلند شد؛ «فکثر البکاء و ارتفعت الأصوات» و وقتی این شعر را درباره امام حسین علیه السلام خواند:

کأنَّ حسیــناً و البهالیلُ حولَهُ لأســیـافهم ما یخـتلی المتبــتّلُ‏

و غاب نبیُّ اللَّه عنهم و فقده على الناس رزءٌ ما هنـاک مُجلّلُ‏

فلم أرَ مخذولًا لأجلِ مصیبـهٍ و أوجب منه نصرهً حین یخذلُ‏

امام صادق علیه السلام دستان مبارک خود را بلند کردند و فرمودند: «اللهمَّ اغفر للکمیت ما قدّم و أخّر، و ما أسرَّ و أعلن، و أَعطه حتى یرضى». ثمّ أعطاه ألف دینار و کسوه. خداوندا!

(گناهان گذشته و آینده و پنهان و آشکار کمیت را بیامرز و آنقدر به وى ارزانى دار تا راضى شود! سپس هزار دینار و جامه‏اى به کمیت دادند.) (الغدیر، ج: ۲ ص: ۲۸۲)

او افزود: این اقامه عزا در زمان ائمه بعد از امام صادق علیه السلام با شدت بیشتری انجام می شده است؛ به نحوی که در زیارت جوادیه امام رضا علیه السلام خطاب به آن امام همام عرض می کنیم: «السَّلَامُ عَلَى الْإِمَامِ الرَّءُوفِ الَّذِی هَیَّجَ أَحْزَانَ یَوْمِ الطُّفُوف‏» (سلام بر آن امام رئوفی که اندوه ها و مصائب روز عاشورا در سرزمین طف را برانگیخت.)

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: در هر صورت از واضحات تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام است که آن حضرات اهتمام ویژه ای به اقامه عزاداری بر حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام داشته و در این باره روایات بسیاری وارد شده است. (رک: البکاء للحسین، تالیف مرحوم آیت الله میرجهانی)

شبهه دوم: آیا روش های عزاداری مثل سینه زنی مورد تایید اهل بیت است؟

کشفی اضافه کرد: از دیگر شبهاتی که درباره عزاداری مطرح می شود آن است که عزاداری هایی که امروز انجام می شود ـ از سینه زنی و لطم زنی و زنجیر زنی و … ـ در زمان اهل بیت انجام نمی شده و مورد تایید اهل بیت نیست!

او خاطرنشان کرد: در این باره گفته شده است: «در هیچ یک از فرمایش معصومین (علیهم‌السّلام) پیرامون فضیلت عزادارى بر امام حسین علیه السلام به امرى غیر از گریه کردن توصیه نشده است.» (مراجعه شود به مقاله محمدتقی اکبرنژاد شماره ۴۸ فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت)

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در مقام پاسخ بیان کرد: به نظر می آید با بررسی مسأله جزع در عزاداری سید الشهدا علیه السلام، به این شبهه نیز پاسخ داده خواهد شد.

او افزود: جزع در لغت به معنای بی تابی کردن است و نقیض آن صبر است. (لسان‏ العرب ج: ۸ ص: ۴۷)

کشفی خاطرنشان کرد: در قرآن کریم هم دو مورد از ماده (جزع) به همین معنا ذکر شده است. (سوره معارج آیه۲۰ و سوره ابراهیم آیه ۲۱)

او اضافه کرد: در روایات اهل بیت علیهم السلام، جزع و بی تابی کردن در مصیبت، امری مذموم و از جنود جهل و نادانی دانسته شده است. (الکافی، ج: ۱ ص: ۲۲) از همین جهت فقهاء نیز جزع بر میت را مکروه دانسته اند؛ (تذکره الفقهاء ج ۱، ص: ۳۴۰) و برای برخی از مصادیق آن، مانند کندن موی سر و زخمی کردن صورت، حکم به لزوم پرداخت کفاره داده اند.

استاد حوزه علمیه قم افزود: اما حکم جزع در مورد عزاداری بر اهل بیت علیهم السلام خصوصا امام حسین علیه السلام، به اجماع فقهاء، استثناء شده است؛ نه تنها مکروه نیست، بلکه مستحب و دارای ثواب است. مستند این استثناء، روایتی است که به سند صحیح در کتاب امالی طوسی، هم چنین کتاب کامل الزیارات نقل شده است.

کتاب امالی طوسی: «قال حدثنا محمد بن محمد (شیخ مفید) قال حدثنا أبو القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (فهرست طوسی: ثقه) قال حدثنی أبی (نجاشی: من خیار اصحاب سعد بن عبدالله) قال حدثنی سعد بن عبد الله (فهرست طوسی: ثقه) عن أحمد بن محمد ابن عیسى (رجال طوسی: ثقه) عن الحسن بن محبوب الزراد (فهرست طوسی: ثقه)، عن أبی محمد الأنصاری (نجاشی:عبدالله بن حماد الانصاری من شیوخ اصحابنا)، عن معاویه بن وهب‏ (نجاشی: ثقه)، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ قَالَ: کُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ مَکْرُوهٌ سِوَى الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ عَلَى الْحُسَیْنِ علیه السلام» (الأمالی‏ للطوسی ص : ۱۶۲)

کتاب کامل الزیارات (تالیف جعفر بن محمد بن قولویه): «قال حدثنی أبی رحمه الله عن سعد بن عبد الله عن أبی عبد الله الجامورانی عن الحسن بن علی بن أبی حمزه عن أبیه عن أبی عبد الله علیه السلام، قال: سمعته یقول: إِنَّ الْبُکَاءَ وَ الْجَزَعَ مَکْرُوهٌ لِلْعَبْدِ فِی کُلِّ مَا جَزِعَ مَا خَلَا الْبُکَاءَ عَلَى الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّهُ فِیهِ مَأْجُورٌ»

صاحب جواهر احادیث فوق را نقل می کند و بر اساس آن و به ضمیمه سیره مستمره شیعیان، حکم به جواز جزع بر امام حسین علیه السلام کرده و حتى‌ بر جواز مصادیق جزع همچون لطمه زدن بر صورت و سینه زنى و فریاد ویل کشیدن و کندن مو تصریح کرده است. (جواهر الکلام ج: ۴ ص: ۳۷۱)

با توجه به این روایات، دو عنوان برای عزاداری ذکر شده است:

بکاء جزع.

و این دو عنوان دو معنای کاملا متفاوت با یکدیگر دارند.

کشفی خاطرنشان کرد: از دیگر شواهدی که دلالت می کند بر آن که معنای جزع غیر از معنای بکاء است، روایت امام باقر علیه السلام است که فرمودند: «ثُمَّ لْیَنْدُبِ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ یَبْکِیهِ وَ یَأْمُرُ مَنْ فِی دَارِهِ بِالْبُکَاءِ عَلَیْهِ وَ یُقِیمُ فِی دَارِهِ مُصِیبَتَهُ بِإِظْهَارِ الْجَزَعِ عَلَیْهِ»

سپس براى امام حسین علیه السّلام در روز عاشورا ندبه و گریه نموده و به کسانى که در خانه هستند نیز امر نماید که براى آن حضرت بگریند و با اظهار جزع و فزع بر آن جناب در خانه ‏اش اقامه مصیبت نماید.

او افزود: ادعای بعضی بر این که جزع در این روایات به همان معنای بکاء است، مما یضحک به الثکلی! است.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه اضافه نمود: با توجه به مطلب فوق، هر عملی که در عرف، به عنوان مصداق جزع شناخته شود، مستحب شرعی است و فقها حکم به استحباب آن داده اند.

او در ادامه بیان کرد: مرحوم آیت الله العظمی خویی (ره) در پاسخ به سؤالی در رابطه سینه زنی که منجر به خون آمدن می شود، می نویسند: «اللّطم و إن کان من الشدید حزنا على الحسین علیه السّلام من الشعائر المستحبّه، لدخوله تحت عنوان الجزع، الذی دلّت النصوص المعتبره على رجحانه، و لو أدّى بعض الأحیان الى الإدماء، و اسوداد‌ الصدر» (صراط النجاه، ج: ۳، ص: ۴۴۲)؛

لطمه زدن از روى حزن و اندوه در مصیبت امام حسین علیه السلام هرچند شدید باشد، از شعائر مستحب است. از این جهت که تحت عنوان جزع قرار دارد که نصوص معتبر بر رجحان آن دلالت دارند، گر چه (این جزع و لطم) برخى اوقات به خون آمدن یا کبود شدن سینه بینجامد.

او خاطرنشان کرد: به همین جهت است که مواردی که مصداقیت آن برای جزع محل تأمل است، حکم استحباب آن نیز محل تأمل خواهد بود.