مسجد؛ محور گفتمان عمومی در عقلانیت وحیانی / عقلانیت ارتباطی ضمانت اجرا ندارد

حجت‌الاسلام والمسلمین کریم خان‌محمدی، استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) و نویسنده کتاب «قرآن و عقلانیت ارتباطی» در گفت‌وگو با ایکنا، اظهار کرد: اصطلاح عقلانیت ارتباطی تعبیری از هابرماس، فیلسوف و جامعه‌شناس آلمانی است که در میان فرانکفورتی‌ها آخرین فرد برجسته محسوب می‎شود که این مکتب را احیا کرد.

وی با اشاره به شکل‌گیری عقلانیت ابزاری در غرب گفت: در این عقلانیت که فارغ از اسطوره‌ها شکل می‌گیرد، انسان‌ها در تعیین اهداف و وسایل نیل به آن آزاد هستند. در واقع این نوع عقلانیت دین را به حاشیه می‌برد که به تدریج مورد نقد قرار گرفته است؛ مثلاً وبر مفهوم عقلانیت صوری را مطرح کرد و گفت که اگر عقلانیت ابزاری رشد کند به صوری تبدیل می‌شود و انسان را در قفسی آهنین گرفتار می‌کند که راه برون‌رفتی نخواهد داشت.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: بعدها در نقد این عقلانیت عقلانیت ارزشی مطرح شد که یکسری ارزش‌های متعالی را پذیرفته است، ولی در نهایت عقلانیت ارتباطی آخرین نسخه مطرح شده از سوی غرب است؛ یعنی انسان‌ها باید بدون سلطه فرد یا گروهی به ارزش‌هایی برساند که منافع همه را تأمین کند و چنین ارزشی متعالی خواهد بود و در واقع این عقلانیت جامع است که هابرماس بیان کرد.

عقلانیت وحیانی در برابر عقلانیت ارتباطی

استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: برخی عقلانیت ارتباطی را به عقلانیت تفاهمی تعبیر کرده‌اند؛ یعنی عقلانیتی که از ایده انسان‌ها برآید، عقلانیت مطلوب است، ولی ما در برابر این تعبیر واژه عقلانیت وحیانی و قرآنی را مطرح کرده‌ایم؛ براساس تفسیر علامه طباطبایی چنین استنباطی کرده‌ایم که عقلانیت وحیانی عقلانیت معتبر در نزد قرآن است.

وی تاکید کرد: مرّ بحث این است که آنچه هابرماس می‌گوید ناتمام است؛ او می‌گوید که همه انسان‌ها دنبال منافع شخصی خود هستند و اگر در جامعه سلطه باشد، یکسری به منافعشان نمی‌رسند؛ بنابراین ارزش‌هایی معتبر است که از حوزه عمومی و گفتمان عمومی ایجاد شود، منتها باید حوزه عمومی شکل بگیرد؛ او چنین حوزه عمومی را به قهوه‌خانه تشبیه می‌کند که همه در آنجا آزاد هستند و بحث می‌کنند.

عقلانیت ارتباطی ضمانت اجرا ندارد

خان‌محمدی افزود: در عقلانیت وحیانی گفته شده که کسانی که خدا و معاد را قبول ندارند تن به آرمان گفت‌وگوی آزاد نمی‌دهند؛ لذا این عقلانیت ضمانت اجرایی ندارد؛ بنابراین نظر هابرماس درست است، ولی باید نص‌محور یعنی قرآن در میان باشد و معیار، را قرآن تعیین کند تا ضمانت اجرا باشد؛ الان داعشی‌ها برداشت خودشان را از قرآن معتبر می‌دانند و بر این اساس، انسان می‌کشند، بنابراین باید نص‌محوری با برداشت روشمند، ملاک تعیین گفتمان عمومی باشد؛ لذا مراد ما از عقلانیت وحیانی نقطه مقابل عقلانیت ارتباطی است.

خان‌محمدی با بیان اینکه کتاب یک فصل مقدماتی دارد که روش‌شناسی و مقدمات در آن بحث شده است، تصریح کرد: یک فصل به عقل و عقلانیت در اندیشه و تفکر مسلمانان و شیعه اختصاص یافته است؛ زیرا در طول تاریخ اندیشه تفکر اسلامی عقل مایز بوده است؛ فقه به اصولی و اخباری تقسیم شده که در واقع بحث آنها در نوع برداشت از عقل است. کلام ما هم به اشاعره و معتزلی تقسیم می‌شود که باز ناشی از نوع نگاه آنها به عقل است. حتی در فلسفه هم تقسیم‌بندی به اشراق و مشاء ناشی از توجه بیشتر یکی به عقل است.

اعجاز علمی قرآن با تحلیل واژه عقل

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) بیان کرد: در یک فصل هم اندیشه هابرماس یعنی عقلانیت ارتباطی او تبیین و مؤلفه‌های این نظریه بیان شده است، سپس اندیشه وی بر قرآن با رویکرد مفهوم‌شناسی به روش ایزوتسو عرضه شده است. برای فهم قرآن سه مفهوم بررسی شده است؛ اول «عقل» است که در قرآن 49 مرتبه واژه عقل بیان شده که نشان‌دهنده نظم ساختاری است و از این طریق می‌توانیم اعجاز علمی قرآن را کشف کنیم. اینکه این واژه به چهارگونه یعنی یعقلون و تعقلون تقسیم و هر کدام به دو گونه مثبت و منفی، یعنی چهار گونه تقسیم می‌شوند. دو آیه هم عقلانیت را در برابر غیرعقلانیت و چیزی که ظرفیت عقلانی ندارد، مطرح کرده است.

خان‌محمدی بیان کرد: دومین واژه تفکر است که 19 مرتبه ذکر شده است. سومین واژه اولی الالباب که بسامد زیادی در قرآن دارد. همچنین واژه‌های پیرامونی بررسی و عقلانیت وحیانی تبیین شده است؛ نتیجه آنکه اگر در جهان غرب، مکان برای ایجاد گفتمان عمومی آزاد قهوه‌خانه است، در دنیای فکری اسلام، مسجد، پایگاه است؛ اگر در آنجا نص محور وجود ندارد و انسان‌ها آزادند هر طور می‌خواهند حرف بزنند در دنیای اسلام، نص محوز وجود دارد و عقلانیت بدون قرآن و وحی شکل نمی‌گیرد. همچنین الگوی انسان متعالی یعنی پیامبر را داریم.

یادآور می‌شود، کتاب «قرآن و عقلانیت ارتباطی» نوشته کریم خان‌محمدی به زودی به همت نشر نی منتشر می‌شود.

انتهای پیام