روایت محمود دعایی از واکنش شهید صدر به پیشنهاد جانشینی امام(ره)

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست بازخوانی و تحلیل کتاب «نا»، امروز، سه‌شنبه 25 آذرماه، به صورت مجازی و با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود دعایی، سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران، از رابطان شهید صدر و مدیرمسئول روزنامه اطلاعات و زهرا حائری، از شاگردان شهیده بنت‌الهدی صدر و حجت‌الاسلام والمسلمین امید مؤذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه صدر برگزار شد. در ادامه متن سخنان سیدمحمود دعایی حکیم را می‌خوانید:

بنده به خاطر توفیق حضور در منزل حضرت امام(ره)، از رابطه مرحوم صدر با ایشان و مهمان‌نوازی از امام در نجف خبر دارم و شاهد بودم که امام چه ارادتی نسبت به ایشان داشتند. حقیقتاً مرحوم صدر در اوج عظمت یک پژوهشگر، محقق و مجدد اسلام انقلابی خود را نشان داد. به تعبیر دیگر، می‌توان گفت در عصر ما تعداد اندکی بودند که در فضای ملتهب و سرشار از توهمات و اقدامات منفی علیه دینداری، به حمایت از دین پرداختند که در ایران ما مرحوم مطهری و در عراق، مرحوم شهید صدر با درک درست و روشن از فضای اجتماعی که مورد تهدید افکار مارکسیستی قرار گرفته بود، احساس مسئولیت کردند و به زیبایی رسالت خود را انجام دادند.

شهید مطهری شرح و تفسیر «اصول فلسفه و روش رئالیسم» را عرضه کردند و به شبهاتی که در آن عصر وجود داشت، به زیبایی پاسخ دادند. در جهان عرب هم همین احساس را شهید صدر داشتند، لذا کتاب «فلسفتنا» را ارائه دادند که بسیار به کتاب شهید مطهری نزدیک بود، چراکه این دو بزرگوار اگرچه دو از هم بودند، اما آنقدر به یکدیگر نزدیکی داشتند که ثمره تلاش‌های علمی آنها مشابه هم بود. در کنار پاسخ به شبهات و دفع توهمات، در عصر خود احساس کردند که باید نظامات اسلامی را نیز عرضه کنیم، چراکه اگر جامعه‌ای از منظر مسائل زیربنایی اقتصادی و اجتماعی تهی باشد، جامعه‌ای شکست خورده و محکوم به پیروی از سایر مکاتب است، لذا در همین راستا کتاب «اقتصادنا» را نیز تدوین کردند که به فارسی هم ترجمه شد و از ترجمه آن هم رضایت داشتند.

دیدگاه شهید صدر درباره شهید مطهری

بنده برای تشابه شهید صدر و شهید مطهری، خاطره‌ای را ذکر می‌کنم. حضرت امام خمینی(ره) دکترین حکومتی خود یعنی ولایت فقیه را در نجف در 10 جلسه درس خارج فقه به زیبایی عرضه کردند، اما این مباحث در محاوره نیاز به ویرایش و پیراستگی داشت، چراکه برای کسانی که با فضای فکری و تحقیقاتی حوزه‌ها آشنا نیستند، غریب خواهد بود، لذا دوستان در نجف آنها را به صورت محاوره‌ای نوشته و تکثیر کردند و همچنین در میان حجاج ایرانی توزیع شد. بنده مخالف این شیوه بودم، چراکه معتقد بودم این مباحث محاوره‌ای است و برای محافل علمی و دانشگاهی قابل فهم نیست و ممکن است تأثیر منفی داشته باشد، اما دوستان اصرار داشتند که چنین کاری را انجام دهند.

لذا سراغ شهید مطهری رفتم و ایشان گفتند که به دنبال کسی مثل تو می‌گشتم، لذا برای بعد از نماز عشاء در مسجدالحرام قرار گذاشتیم که وقتی مسجد خلوت می‌شود، همدیگر را ببینیم. بنده در آنجا از کیفیت عرضه مباحث حضرت امام انتقاد کردم و گفتم که این باعث ضربه به اصل بحث می‌شود، ایشان فرمودند در وضعیتی هستیم که نیاز داریم از مکتب اسلامی حمایت کنیم، چراکه سایر مکاتب همانند کاپیتالیسم و کمونیسم در حال شکست خوردن هستند و اگر ما به عنوان پیروان اسلام نتوانیم یک نظام قابل پذیرش و عرضه را ارائه دهیم، طبیعتاً طیفی که دنبال یک راه جدید هستند، ما را سرزنش خواهند کرد.

مرحوم شهید مطهری فرمودند که بنده تصمیم داشتم کتاب «تنبیه الامه» اثر آیت‌الله نائینی را انتخاب و همان کاری که با کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم انجام دادم، در شرح این کتاب نیز برخی از نظامات اسلامی را عرضه کنم، لذا الان که امام وارد این عرصه شدند، بهترین شیوه را در بهترین موقعیت انتخاب کردند و دلیل آن عقب‌ماندگی حوزه‌های ما است، لذا اگر من اینکار را می‌کردم، ممکن بود حوزه‌ها چندان قبول نکنند، بنابراین باید افرادی در رده‌های بالای مرجعیت چنین کاری انجام می‌دادند، لذا به امام سلام برسانید و بگویید در بهترین زمان که جامعه دنبال این مباحث است، آن را ارائه دادید و ما از آن حمایت می‌کنیم، چراکه می‌توان جامعه را براساس یک اندیشه اسلامی ناب اداره کرد. بنده قبل از حج به صورت تصادفی، شهید صدر را دیدم که ایشان فرمودند اگر با آقای مطهری رابطه دارید، از ایشان اجازه بگیرید و کتاب مسئله حجاب ایشان را ترجمه کنید، لذا در آن جلسه به شهید مطهری گفتم و ایشان هم بسیار از تفکرات و تلاش‌های علمی شهید صدر حمایت کردند. مرحوم شهید صدر در نجف نیز همان دیدگاه‌های شهید مطهری در زمینه ارائه نظامات اسلامی را داشتند.

کسانی که امام را به عراق تبعید کرده بودند، بنا داشتند که ایشان را از نهضت دور کرده و توجهات مردم را نیز از ایشان دور کنند، اما شاگردان دائماً خدمت حضرت امام رسیده و از اندیشه‌های ایشان بهره می‌گرفتند. در جریان هجرت امام از عراق که اول به کویت رفتند و پذیرفته نشدند، لذا تصمیم گرفتند که بر خلاف میل خود در فرانسه اقامت گزینند. آن لحظات پایانی حضور امام در عراق برای علاقه‌مندان به ایشان بسیار دلهره‌آور بود، چراکه هیچ چشم‌اندازی را نمی‌توانستیم از آینده نهضت داشته باشیم. در هفته اول اقامت در فرانسه، مرحوم شهید صدر نزد بنده آمد و پیامی را نزد من گذاشت و برای حضرت امام آرزوی موفقیت و پیروزی کرد. زمانی‌که دولت عراق شرایط سختی را برای شهید صدر ایجاد می‌کردند، حضرت امام دائماً جویای احوال ایشان می‌شدند و یکبار هم خودم در این زمینه نزد ایشان رفتم و پیام حضرت امام را به ایشان رساندم. شهید صدر هم از این بابت بسیار تشکر و قدردانی کردند.

توصیه شهید صدر

وقتی در نجف بودیم، انجمن‌های اسلامی دانشجویی با امام ارتباط نزدیکی داشتند و رهنمودهای ایشان را به خوبی می‌پذیرفتند. در یکی از مناسبت‌ها برای تحکیم ارتباطات، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا تصمیم گرفتند نماینده‌ای را نزد امام بفرستند. این نماینده آقای صادق طباطبایی بود و رابط آنها هم بنده بودم، لذا با هم نزد امام رفتیم، اما به بنده گفتند که اسم من را نیاورید، بلکه فقط بگویید نماینده‌ای از طرف اتحادیه انجمن‌های دانشجویی نزد شما آمده است تا ببینیم آیا بنده می‌شناسند یا نه؟ آقای طباطبایی وقتی بیرون آمدند، گفتند که حضرت امام(ره) فرمودند شما آقا جواد هستید یا آقا صادق؟ این نشانه آشنایی نزدیک امام و شناخت از ما بود.

توصیه شهید صدر این بود که زبده‌های درسشان حتماً در درس حضرت امام شرکت کنند. یکی از این افراد مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی بود که شهید صدر به ایشان تأکید کرده بودند که حتماً در درس‌های امام شرکت کنید تا هم از مباحث ایشان بهره‌مند شوید و هم اینکه کلاس‌های امام خلوت نباشد.

خاطره تلخی که خودم دارم و هنوز از آن احساس شرمساری می‌‌کنم، این است که در نجف چند سالی به دلیل رفت و آمدهای متعدد، امکان روزه‌داری نداشتم، لذا خدمت مرحوم شهید صدر رسیدم تا مشکل را با وی در میان بگذارم. گفتم چون آقای منتظری در زندان هستند و دسترسی به جایی ندارند، خدمت شما رسیده‌ام که به بنده کمک کنید، چراکه معتقدیم همان اندازه که آقای منتظری شایستگی جانشینی امام را دارند، شما هم این شایستگی را دارید، اما ایشان بسیار خشمگین شدند و بنده هنوز از این بابت شرمسار هستم.

شرمساری در یک دیدار

وی در آن جلسه گفت شما یک انقلابی هستید که در مسیر فعالیت‌های انقلابی از ایران هجرت کرده‌اید، لذا اگر علاقه‌مندان بخواهند سراغ شما را بگیرند، به راحتی شما را پیدا می‌کنند. بنابراین مادامی که در نجف هستید، نماز و روزه خود را بگیرید، همانگونه که در وطن خود هستید، اما این دیدار هرچند که برای بنده راهگشا بود، اما همواره به خاطر این اساعه ادبی که در محضر ایشان داشتم، ناراحت هستم. وقتی هم خواستم رساله ایشان را داشته باشم، متوجه شدم که شهید صدر یکی از بهترین رساله‌های عملیه را برای پیروان خود تدوین کرده‌اند و این کتاب به قدری برای نسل جوان قابل پذیرش است که حد ندارد. ای کاش این رساله به فارسی ترجمه می‌شد و بزرگانی از مراجع ما بر آن حاشیه می‌زدند، لذا امیدوارم طرح این مسئله باعث شود که چنین کاری پیگیری شود.

یکی از ثمرات درخشان شهید صدر که بنده شاهد بودم، در سالروز شهادت موسی ابن جعفر بود که تجمع نیرومندی از دانشگاه‌های مختلف عراق در کاظمین ایجاد شد که از شهرهای مختلف آمده بود و حرکتی نیرومند و شعارگونه انجام دادند و به سمت صحن آمدند، لذا وقتی به حرم نزدیک می‌شدند، شعار می‌دادند و می‌گفتند در دورانی که آنها حاکم بودند، تو زندان بودی. یکبار نیز خدمت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رسیدم که به بنده گفتند که به آقای صدر بگوئید که ما را از راهنمایی‌ها و ارشادات خود محروم نکنید.

بعد از پیروزی انقلاب، شهید صدر پیام تبریک برای حضرت امام(ره) فرستاد و اعلام آمادگی کرد که حاضر به هر نوع همکاری است. حضرت امام(ره) فرمودند که حضور شما در عراق یک ضرورت و غنیمت است، لذا امیدواریم همچنان از وجود فکری شما بهره‌گیری شده و به نیازهای جامعه عراق پاسخ دهید. یکبار یکی از عناصر فرهنگی و فکری حزب بعث که از لحاظ فکری و فلسفی در رده بالایی بود، برای گفت‌وگو با ایشان می‌آید و شهید صدر به زیبایی پاسخ بسیاری از شبهات وی را می‌دهد، لذا آن شخص در پایان آن‌قدر تحت تأثیر قرار گرفته بود، با حالتی بهت‌مانند و با شرمندگی می‌گوید ما ناگزیر هستیم شما را حذف کنیم، لذا شما را خواهیم کشت و در رثای شما اشک خواهیم ریخت.

دشواری درک بزرگانی نظیر شهید صدر

همچنین زهرا حائری، از شاگردان شهیده بنت‌الهدی صدر در این نشست به سخنرانی پرداخت و گفت: واقعیت این است که زمانه برای این افراد بسیار تنگ بود و آنها از سطح انتظارات ما بالاتر و در واقع فراتر از این دنیا بودند. لازم می‌دانم از خانم برادران هم به خاطر تألیف این کتاب تشکر کنم. بسیاری توان درک بزرگوارانی همانند شهید صدر را ندارند اما باید شرایطی برای معرفی آنها در میان مردم فراهم کرد.

حائری ادامه داد: شهیده بنت الهدی صدر، یک انعکاس کامل از برادر خود شهید محمدباقر صدر بود. وی تمام تحصیلات خود را در نزد برادر خواند و به راستی همانند یک روح در دو جسم بودند و هرگز، نه در جوانی و نه در پیری از هم جدا نشدند. به یاد دارم در زمانه‌ای که دختر حقوق خاصی نداشت، اما بنت الهدی همانند یک معجزه بود، چراکه فقیه و فیلسوف بود.

وی افزود: بنت‌الهدی در آن شرایط سخت، هر هفته از نجف به کاظمین می‌آمد تا علم‌‌آموزی کند و این واقعاً نیازمند یک روح بلند است. محال بود که یک نفر به مدت پنج دقیقه ایشان را ملاقات کند و برای همیشه در خاطرش باقی نماند. وی به همه مشکلات جامعه آگاهی داشت و برای بانوان شرح می‌داد، چراکه با مشکلات بانوان هم آشنایی داشت.

شاگرد بنت‌الهدی صدر اظهار کرد: در آن زمان که دختر هیچ آثاری در جامعه نداشت، ایشان نویسنده بود. معتقدم این جفاست که فقط اسم شهید صدر را بیاوریم، چراکه بنت‌الهدی نیز به همان اندازه در جامعه و مخصوصاً جامعه بانوان تأثیرگذار بود. ایشان یکبار به بنده گفت که دختران مذهبی باید بالاترین مقام علمی را در جامعه داشته باشند. این سخن بر بنده بسیار تأثیر گذاشت و باعث شد که درسم را ادامه دهم. وقتی ماجرا را برای پدرم تعریف کردم، او هم از ادامه تحصیل من حمایت کرد.

وی گفت: یکی از نکاتی که از معلم بزرگ خودم یاد گرفتم، در مورد کتابخوانی بود که باعث افزایش علاقه به مطالعه در میان ما شد. وی می‌گفت هر مطلبی می خواهید بنویسد، اول آیه قرآنی بیاورید و سپس احادیث ائمه را مصداق کلام خود بیاورید. وی نسل کاملی را پرورش داد؛ به گونه‌ای که الان بسیاری از افرادی که در رأس امور هستند از شاگردان شهیده بنت‌الهدی صدر هستند. لذا هرچه ما از منظر علمی داریم، از ایشان است که تا آخرین لحظات زندگی خود به این تلاش‌ها ادامه دادند و ان‌شاءالله خدای بزرگ این اعمال بزرگ را در دفتر ایشان لحاظ کند و شاهد تکثرهای زیادی از چنین الگوهایی باشیم.

بحری در کوزه‌ای

در ادامه امید مؤذنی، معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: البته امروز باید در خدمت خانم مریم برادران، نویسنده کتاب می‌بودیم، اما از آن جهت که از بنده درخواست کردند، لذا خدمت شما رسیدم. مرحوم شریعتی درباره کتاب «پژوهشی در باب ولایت» اثر شهید صدر مطلبی دارد و باب پرسش و نقدی را نسبت به آن کتاب باز کرده و تعبیری بلند در مدح شهید صدر دارد که بسیار خواندنی است. وی می‌گوید شهید صدر بحری را در کوزه‌ای ریخته و چون مرغ دور پرواز از این شهر با سرعت رفته، اما همه شهر را دیده است. بنده می‌خواهم از آن تعبیر دکتر شریعتی، در مورد کتاب «نا» استفاده کنم و بگویم این کتاب، تقریباً تمام این سرزمین را با همه وسعت بدون جزئیات گسترده آن انتخاب کرده و ابعاد مختلف شهید صدر را در این کتاب روایت کرده‌اند.

وی ادامه داد: البته معتقدم این کتاب آغاز شناخت شهید صدر است و چون روح پرسشگر و پژوهشگر نویسنده در کتاب جاری شده است، لذا این کتاب، به جای اینکه پرسش‌های شما را کمتر کند، آنها را بیشتر خواهد کرد. معتقدم رمز موفقیت کتاب همین است که پرسشگری انسان را در مواجهه با این شخصیت ارزشمند اضافه می‌کند.

معاون پژوهشگاه شهید صدر یادآور شد: نکته دیگر این است که در سال‌های گذشته، روایت‌های مختلفی همانند «شرح صدر» از محمدرضا روحانی و «درنگ صدر»، خاطرات همسر شهید صدر منتشر شد که همگی وی را از یک زاویه روایت کرده‌اند، اما در کتاب «نا» روایت‌های مختلف دیده شده و تا حدی سعی شده است فاصله راوی از صدر حفظ شود و این نکته مثبتی در کتاب است، چراکه قرار بر این بوده که همه ابعاد شهید صدر تشریح شود، لذا به سرکار خانم برادران بابت تألیف این کتاب تبریک عرض می‌کنم که اثری بسیار مهم در ارتباط جهان فارسی با شهید صدر نگاشته‌اند.

انتهای پیام