همه چیز درباره هیولای سونامی

کلمۀ سونامی یک واژه ژاپنی به معنای «موج بندری» است و تعدادی از قدیمی‌ترین سونامی‌های ثبت شده نیز، به همین کشور تعلق دارد. اما با سونامیِ مرگبارِ سال 2004 در اقیانوس هند بود که این پدیده در دنیا معروف شد. در این سونامی بیش از 216 هزار نفر جان خود را از دست دادند. در بحبوحه این اتفاق، اطلاعات مختلفی دربارۀ سونامی‌ها مطرح شد، اما شاید به دلیل مرسوم نبودنش در ایران، خیلی جدی گرفته نشد. در این بخش می‌خواهیم اطلاعاتی را درباره سونامی‌ها با شما درمیان بگذاریم که احتمالا قبلا نشنیده‌اید.

بیشتر مردم فکر می‌کنند که سونامی نتیجۀ زلزله زیر آب‌هاست. با اینکه این تفکر کاملا درست است اما عوامل دیگری مانند فوران آتشفشانی و افتادن صخره هم می‌تواند منجر به سونامی شود. به طور کلی، هر چیزی که در دنیای زیر آب، انرژی زیادی آزاد کند، می‌تواند سونامی ایجاد کند.

بر خلاف باور عمومی، سونامی یک موج انفرادی نیست و مجموعه‌ای از موج‌ها است. بنابراین بعد از موج اول باید منتظر موج‌های بعدی نیز بود. فاصلۀ بین این موج‌ها ثابت نیست و می‌تواند از چند دقیقه تا دو ساعت طول بکشد. معمولا موج اول، قوی‌ترین موج نیست و یک روند افزایشی‌کاهشی دارد. به این شکل که مثلا تا موج چهارم قدرت موج‌ها افزایش پیدا کرده و بعد کاهش پیدا می‌کند.

توسیدید، مورخ یونانی که در قرن چهار و پنج پیش از میلاد می‌زیسته، اولین کسی است که ریشۀ سونامی را تشخیص داده و آن را به زلزله در زیر آب نسبت می‌دهد.

سونامی‌ها اگر در بخش‌های خیلی عمیق اقیانوس رخ دهند، موج‌هایی با ارتفاع کمتر از 1 متر ایجاد می‌کنند. در این صورت حتّی اگر کشتی روی آب شناور باشد، متوجه سونامی نمی‌شود.

99 درصد تلفاتِ ناشی از سونامی، در فاصله 250 کیلومتری آن و در فاصلۀ زمانی 30 دقیقه بعد از شروع رخ می‌دهد. طبیعتاً، هر کسی که در محدودۀ ساحل زلزله را احساس کرد، باید آن را نشانه‌ای از وقوع سونامی در نظر بگیرد.

تا حدود 30 دقیقه قبل از وقوع سونامی، ممکن است اقیانوس ناگهان عقب‌نشینی کند. این اتفاق همیشه رخ نمی‌دهد و گاهی در فاصله زمانی نزدیک‌تری تا سونامی اتفاق می‌افتد.

در 22 می سال 1960، یکی از بزرگترین زلزله‌های تاریخ جهان، در شیلی رخ داد. قدرت این زلزله 9.5 ریشتر بود و پانزده دقیقه بعد از زلزله، موجی به ارتفاعِ تقریبی 25 متر به ساحل رسید. 15 ساعت بعد، موج‌های سونامی به هاوایی خورد و 22 ساعت بعد به ژاپن رسید که 16 هزار کیلومتر از نقطۀ اصلی زلزله فاصله داشت.

تا کنون گزارشی از وقوع سونامی به دلیل برخورد شهاب‌سنگ ثبت نشده است، اما دانشمندان معتقدند که 3.5 میلیارد سالِ پیش، برخورد شهاب‌سنگی در اقیانوس، سونامی به وجود آورده که حیات را در زمین از بین برده است.

در بدترین حالت، موج‌هایی که در اثر باد به وجود آمدند تا 97 کیلومتر بر ساعت سرعت می‌گیرند، اما موج‌های سونامی می‌توانند 970 کیلومتر بر ساعت سرعت داشته باشند که معادل با سرعت یک هواپیما با موتور جت است.

درختان نخلِ بلند قامتِ ساحل‌ها معمولا در سونامی سالم می‌مانند.

در سونامی سال 2004 که در اقیانوس هند رخ داد، طبق آمار رسمی 216 هزار نفر و طبق آمار غیررسمی 283 هزار نفر جانشان را از دست دادند. علاوه بر بومیان، تقریبا 9000 توریست از نقاط مختلف دنیا در این سونامی کشته شدند.

در سال‌های اخیر، نظریه‌ای مبنی بر احتمال وقوع سونامی در نزدیکی جزایر قناری مطرح شده است. این سونامی می‌تواند اقیانوس اطلس را طی کرده و به شهرهای ساحلی آمریکا برسد. پیش‌بینی می‌شود طول موج‌های این سونامی به 30 متر برسد.

به مسافتی که موج بعد از برخورد با ساحل طی می‌کند، منطقۀ طغیان می‌گویند. در واقع، منطقۀ طغیان مسافتی است که موج به شکل افقی طی کرده است.

بزرگ‌ترین سونامی ثبت شده، در سال 1958 و در آلاسکا رخ داده است. طول موج‌های این سونامی به 534 متر رسیده است، اما به شکل معجزه‌آسایی، فقط 2 نفر در این حادثه کشته شدند. به سونامی‌هایی با این وسعت مگاسونامی می‌گویند.

بسیاری از کشته‌شدگان سونامی، به دلیل برگشت زودهنگام به محل وقوع سونامی کشته می‌شوند؛ به این دلیل که بعد از موج اول دوباره به خانه‌هایشان برمی‌گردند یا برای کمک به بازماندگان به ساحل می‌روند و قربانی موج‌های بعدی می‌شوند.

اگر در سونامی گرفتار شدید، نباید شنا کنید، بلکه باید یک جسم شناور پیدا کرده و به آن آویزان شوید.

معمولا، سونامی‌ها در برخورد با ساحل، سرعتی معادل 35 کیلومتر بر ساعت دارند. سرعت پیش‌رَوی اما بستگی مستقیم به مسیرِ پیشِ رو و شیب ساحل دارد. مشکل اینجاست که بازگشت آب به اقیانوس می‌تواند به اندازه زمان حمله مخرب باشد. در بعضی موارد، عقب‌نشینی آب بعد از سونامی، حتّی مخرب‌تر از خود سونامی بوده است.

انرژی آزاد شده در زلزلۀ 9 ریشتری اندونزی در سال 2004، برابر با مجموع زلزله‌های 25 سال گذشتۀ دنیا است. در این زلزله، بخشی از زمین‌های کف اقیانوس حرکت کرد که از نظر مقیاس، اندازۀ ایالت کالیفرنیا بود. همین جابه‌جایی باعث شد که حجم زیادی از آب اقیانوس به حرکت دربیاید.

یکی از پرهزینه‌ترین سونامی‌های دنیا در آلاسکا رخ داد. در مارچ 1964، بعد از زلزله‌ای 8.4 ریشتری، موج‌هایی به ارتفاع 6 متر، به سواحل کانادا و آمریکا رسید و باعث مرگ 120 نفر شد. خسارت به جا مانده از این سونامی، 106 ملیون دلار بود.

بیشترین قربانیِ سونامی اقیانوس هند، زنان و کودکان بودند. به طور کلی، کودکان بیشترین قربانیان سونامی هستند؛ چرا که قدرت مقاومت در مقابل موج‌ها را ندارند. در سونامی‌های گذشته، میزان مرگ و میر کودکان به چهار برابر میزان مرگ بزرگسالان هم رسیده است.

سونامی اقیانوس هند باعث شد شهر گمشدۀ ماهابالیپورام، سر از خاک بیرون بیاورد. یادگار یک امپراطوری قدرتمند که بیش از 1500 سال پیش با چین، روم، یونان، عربستان و مصر تجارت می‌کرد. پایتخت این امپراطوری کودالکول بوده است.

فاجعۀ برخورد موج‌های غول‌آسا به شهر و مصیبت عقب‌نشینی و برگشت آب تنها یک بعد این حادثه است. چالش بعدی، مشکلات بعد از سونامی است. سونامی می‌تواند منابع آب شیرین را آلوده و خاک را شور کند. بنابراین بعد از پایان سونامی، در مناطق سونامی زده با احتمال قحطی و بیماری‌های مختلف روبه‌رو هستیم.

این گونه نیست که سونامی‌ها فقط درمناطق خاصی رخ دهند. احتمال وقوع این بلای طبیعی در همه جای جهان هست، اما 80 درصد سونامی‌ها تا به امروز در «حلقۀ آتش» اقیانوس آرام اتفاق افتادند. حلقۀ آتش شامل سواحل آمریکای جنوبی، آمریکای شمالی، کامچاتکا و برخی جزایر غرب اقیانوس آرام است.

در اروپا تنها 2 سونامی رخ داده، یکی در سال 1530 پیش از میلاد و دیگری در 1755. سونامی اول در سواحل مدیترانه و سونامی دوم در پرتغال بوده است.

چندین ساعت قبل از سونامی اقیانوس هند، فیل‌ها و فلامینگوها به سمت زمین‌های بلندتر رفتند. حیوانات باغ‌وحش‌ها هم در پناهگاهشان پنهان شدند.

سواحل اقیانوس آرام عمدتا مجهز به سیستم هشدار سونامی هستند، اما با وجود هشدارهای بین‌المللی، در اقیانوس هند در سال2004 ، این سیستم فعال نشده بود.

ژاپن به دلیل سابقۀ طولانی در مواجهه با سونامی، پیشرفته‌ترین سیستم هشدار سونامی در دنیا را دارد. این سیستم سالانه 20 میلیون دلار هزینه دارد.

در سونامی 2011 ژاپن، بیش از 21 هزار نفر کشته و مفقود و 2755 نفر مجروح شدند. با آنکه خسارت مالی این سونامی همچنان مشخص نیست، اما احتمال می‌رود که پرهزینه‌ترین سونامی دنیا باشد. بانک جهانی اعلام کرد که هزینه بازسازی مناطق سونامی زده 232 میلیارد دلار خواهد بود و حداقل 5 سال زمان می‌برد. این زلزله با قدرت 9 ریشتر، پنجمین زلزلۀ دنیا، از نظر قدرت است. از آخرین باری که زلزله‌ای به این قدرت ژاپن را لرزانده، 1200 سال می‌گذرد.

قبل از سونامی ژاپن، منطقه تخلیه شده و بیش از 180 هزار نفر به محل امن برده شده بودند.

بعد از سونامی ژاپن، موجی از اجساد در ساحل میاگی پیدا شد.

سونامی‌ها می‌توانند انرژی خود را حفظ کنند. به این معنی که با طی کردن مسافت، فقط بخش محدودی از انرژی را از دست می‌دهند و به همین دلیل می‌توانند مسافت‌های طولانی را طی کنند.

همچون سایر بلایای طبیعی، سونامی نیز پدیدۀ ترسناکی است. تمام تکنولوژی‌های مدرن هم نمی‌توانند جلوی سونامی، زلزله یا پدیده‌های مشابه را بگیرد. البته، این تکنولوژی‌ها به ما کمک می‌کنند تا تعداد کشته‌شدگان را کمتر کنیم، اما قابلیت پیش‌بینی یا جلوگیری از وقوع آنها را به ما نمی‌دهند. با وجود اینکه تمام بلایای طبیعی، خسارات زیادی وارد می‌کنند اما سیل و سونامی از آن دسته مصائبی است که مشکلات بعدی آن از خودش هم ترسناک‌تر است. عدم دسترسی به آب، قحطی و بیماری، تنها بخشی از مشکلات بعد از سونامی است.