معرفی و البوم نقاشی از مکتب هرات

معرفی و البوم نقاشی از مکتب هرات

هنرمندان نقاش و خوشنویس و خطاط که در کتابخانه بزرگ شاهی هرات به امر بایسنقر میرزا مشغول به کار بودند، آثار زیادی همچون کتاب‌های شاهنامه، لیلی و مجنون، بوستان و گلستان سعدی را مصوّر ساختند. مجموع این آثار سبک جدیدی را پدید آورد که در تاریخ هنر ایران به «مکتب هرات» معروف است.

–

مکتب هرات یکی از سبک‌های نقاشی ایرانی است که در دوره تیموریان و در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد.گستره‌ی تاریخی این مکتب حدود سالهای ۸۳۶_۸۸۰ هجری بوده است.

تغییر مرکز حاکمیت تیموریان از سمرقند به هرات توسط شاهرخ میرزای تیموری با درایت کامل بعد از مرگ پدرش (تیمور) و علاقه فراوان شاهرخ میرزا و همسرش گوهرشاد بیگم، هم‌چنان با درایت و هنرمندی فرزند شان بایسنقر(بایسنغر) تمامی هنرمندان از شهر‌های زیر سلطه‌ی خویش جمع و به مرکز امپراطوری (هرات) منتقل گردیدند.

مکتب هرات بعدها با کمک نقاشان بسیاری چون آقا رضا جهانگیری که به دربار جهانگیر شاه در هند رفته بودند تأثیر زیادی بر روی نقاشی هندی گذاشت. مکتب هرات را همچنین یکی از «پیش‌مکتب»های مهم مکتب تبریز و مکتب اصفهان می‌دانند.

در دوران حکومت تیموریان، هرات تبدیل به مرکز هنری شد. کتابخانه بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ و سپس کتابخانه سلطان حسین بایقرا با گردهم آوردن بهترین هنرمندان ایران از اقصی نقاط کشور توانستند تحول شگرفی در عرصه هنر نگارگری ایجاد کنند.

–

–

پیدایش

مکتب هرات در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد. این سبک در دوره سلطان حسین بایقرا پیشرفت زیادی می‌کند ، اما در سال ۱۵۰۷ میلادی با حملهء ازبک‌ها رشدش متوقف می‌شود.

پس از آنکه بایسنقر از نبردِ پیروزمندانه با ترکمانان در ۸۲۳ بازگشت و مولانا جعفر تبریزی، بعدها ملقّب به جعفر بایسنقری، استاد مسلّم خط نستعلیق و سایر استادان فن را از تبریز به همراه آورد، هرات تبدیل به مرکز هنر خوشنویسی شد. توفیق شاهرخ در تسخیر تمامی قدرت در هرات و توجّه وی و بایسنقر به هنر، بسیاری از هنرمندان را از اقصی نقاط ایران به هرات کشاند و سبب شد که مراکز مهم پیشین اهمیت و اعتبار خود را از دست بدهد و در مرتبه‌ای نازلتر قرار گیرد.

سنت کارگاهی که ره آورد ورود ایلخانان به ایران بود در این دوران نیز تداوم می یابد و کارگاه بایسنقر میرزا و سپس کارگاه سلطان حسین بایقرا مرکز فعالیت هنرمندان مکتب هرات می شود.

کانون هنری بایسنقر در هرات به ‌نام دارالصنایع کتاب سازی معروف بود و کتاب‌های پدیدآمده در دوره بایسنقری شامل نفیس‌ترین مینیاتورها و استادانه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند که به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی گشته‌اند.

تحت حمایت او چهل نفر کاتب و خطاط به راهنمائی مولانا جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری که خود او نیز شاگرد عبدالله بن میر علی است به استنساخ کتب مشغول بودند. وی بوسیله پرداخت دستمزدهای گزاف و اعطاء انعام فراوان و شاهانه، هنرمندترین استادان خوشنویسی و تذهیب را نزد خود نگاه می‌داشت و آنان برای وی ظریف‌ترین آثار هنری را درخط، تذهیب، جلدسازی و صحافی به وجود می‌آوردند. کتابهای کتابخانه وسیع این شاهزاده هم اکنون در تمام جهان متفرق است و هرجا که هست در کمال حرمت و دقت نگاهداری می‌شود.

–

تأثیر نقاشی چینی و ظهور مکتب هرات

همچنین در زمان شاهرج روابط تجاری و فرهنگی با خاور دور(چین) دوباره بهبود یافت. و شاهرخ دستور نوشتن یک سفرنامه‌ی مصور را به غیاث الدین داد و او را به خاور دور فرستاد. وی موقع برگشت از هنرمندان و آثار چین همراه خود آورد. که باعث تاثیر هنر چین بر نگارگری عصر تیموری شد. که تاثیراتش در معراج نامه مشهود است.

نقاشی از طریق تجارت ابریشم نیز به خراسان می‌رسید، که حتا با حضور استادانی چینی در خراسان به طور مستقیم و از طریق تعلیم مدرسه‌ای بر نقاشی مکتب هرات اثرگذار شد.

آثار هنری به ویژه ظروف پرنقش و نگار چینی(آبی و سفید) از اقلام مهم واردات مغولان (تیموریان) از چین بوده. زیرا بر ظروف دوره تیموری تزییناتی چینی از قبیل اژدها و ماهی دیده می‌شود که با نقوش ابرهای چینی تزیین شده‌اند.

در این مرکز هنرهای (طراحی، نقاشی، خوش‌نویسی، کتاب‌آرایی، رنگ‌سازی، کاغذ و بوم‌سازی، طلاسازی، مرمت آثار هنری) رایج بوده و نیز کتبی هم‌چون خمسه‌ی نظامی، بوستان و گلستان سعدی، معراج‌نامه، شاهنامه بایسنقری و کلیله و دمنه مصور گردید.

وجود نوعی ژرف‌نمایی مفهومی، پیکره‌ها بزرگ و ترکیب‌بندی‌ها ساده، خشن و زمختی در طراحی از ویژه‌گی‌های نگاره‌های آغازین مکتب هرات است که در این موارد با نقاشی دیوار چینی تشابه دارد. به کارگیری رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی و سبز نیز مراحل تکوینی مکتب هرات را نشان می‌دهد.

در یک نسخه معراج‌نامه مصور به ۸۴۰ ق. که متعلق به سلطان شاهرخ تیموری بوده است، مضامین عرفانی و رنگ‌های سرمه‌ای و طلایی درخشان که هر دو از ویژه‌گی‌های منظره‌سازی چینی است که به چشم می‌خورَد و از طریق توجه به مضامین حماسی و داستانی نگاره‌های کارگاه بایسنقر تغییری محسوس در نقاشی مکتب هرات قابل مشاهده است. نکته قابل توجه دیگری این است که با توجه به تشابه رنگ‌ها و طرح‌ها، و هم‌چنین مسافرت برخی هنرمندان(سید احمد نقاش، مولانا خلیل نقاش و به ویژه غیاث‌الدین نقاش) به چین در سال ۸۲۲ ق. اقتباس از نقاشی چینی در این زمینه و جود دارد.

–

–

این مکتب نگارگری به عنوان یک الگو در تاریخ نگارگری ایرانی_اسلامی از جایگاه ویژه و ارزشمندی برخوردار می‌باشد. وجوه بارز نگارگری مکتب هرات که آن را به عنوان یک پارادایم در تاریخ نگارگری ایرانی_اسلامی مطرح می‌سازد عبارتند از:

در آثار نگارگری این دوره طرح‌بندی بطور قاطعی معماری‌وار است و احساس تعادل که همواره در نزد نگارگران ایرانی قوی‌است، از طریق روابط تازه و زیرکانه‌ای بین متن و تصاویر به بیان در‌آمده است، همچنین در رعایت تناسب و شیوة ناتورالیسم تا آن حد پیش رفته است که هنرمند از هدف اصلی خویش که همانا تزئین و خلق دنیای مثالین باشد، دور نشود.

تزئین و ریزه‌پردازی در فضای معماری و ساختمان.

بکارگیری رنگهای مکمل و خاکستری‌های رنگی در جهت ایجاد هماهنگی و هارمونی چشم‌نواز.

استقلال هنر نقاشی از قید و بند کتابت به جهت رونق بازار نقاشی و نیز تعدد نگارگران حرفه‌ای.
در مکتب هرات تصاویر انسان‌ها به صورت ریز وکوچک ترسیم گشته و مینیاتورها با خطوط ساده و بی پیرایه اجرا شده‌اند

–

خصوصیات

از دیگر شاخص‌های ممتاز هنر نگارگری این دوره ارائه فرمهای انسانی در نهایت کمال و ظرافت است. اندامها و چهره‌ها در کسوتی عارفانه و شاعرانه از حالت توصیفی و داستانی به‌درآمده و به حالتی بیانی و احساسی متمایل می‌شوند. این ظرافت و لطافت پیکره‌ها به حدی‌ست که نگاره پیش از آنکه ترجمان تصویری متن باشد خود به یک قطعه شعر مبدل می‌گردد و به عبارتی نگارگر، شاعرانه اثر می‌آفریند. در نگارگری مکتب هرات «آنچه تازگی دارد روحی‌ست که در کلیه جزئیات بویژه پیکره‌های انسانی دمیده شده؛ پیکره‌هائی که عمدتا هویت عروسکی یا لعبتک‌وار خود را از دست داده‌اند و به نظر می‌رسد… در تکاپو هستند. »

سبک هراتی ویژگی خود را داشت. یکی از ویژگیهای آن، وجود عناصر شرق دور بود که احتمالاً ازمبادلهء سفیر میان ایران و چین ناشی می‌شد. منتهی این عناصر چینی در دست هنرمند ایرانی رنگ و بوی ایرانی می گیرد به طوری که مکتب هرات را رهایی هنر نگارگری ایرانی از بند چینی مآبی دوره تبریز اول می داند.
از دیگر خصوصیات منحصر به فرد مکتب هرات می توان به ترکیب بندی های متقارن و غیر متقارن، واقع گرایی در ترسیم گل و گیاه، تنوع رنگ در قلمگیری، غالب بودن رنگ آبی در کل تصویر، ریزه کاری در معماری، مهارت در ترسیم طراحی اندام، تراکم در مرکز صحنه، نمایش چند زمانی، استفاده از ترکیب بندی دایره اشاره کرد.

.

چهره‌ها تا حدود بسیار طبیعت‌پردازی شد و از بند قواعد مغولی رها شد و چهره‌ها به صورت خراسانی کار می‌شد و شیوه هراتی را به خود گرف؛ تعداد هنرمندان بیش‌تر شد.

–

هرات از شهرهای زیبا و پررونق دوره تیموری‌ست. این شهر در سالهای پرآشوب سلطنت تیموریان بدور از هیاهوی جنگ و اوضاع سیاسی روزگاری خوش در سایه حمایت حاکمان هنرپرور تیموری از جمله شاهرخ، بایسنقر میرزا و سلطان حسین بایقرا می‌گذراند. هرات از زمان سلطنت شاهرخ تا حمله شاه اسماعیل صفوی(۷۹۹-۹۱۶ه.ق) محفل هنرمندان و صنعتگران بی‌شماری بود. شالوده مکتب نگارگری هرات در دوره تیموری و با سلطنت شاهرخ فرزند تیمور ریخته شد.

–

–

–

–

–

پس از مرگ بایسنقر در ۸۳۷ ق. هرات همچنان به صورت مرکزی برای هنر مصورکردن کتاب‌های نفیس برای مدت نسبتاً طولانی باقی ماند. طبق گزارش دوست محمد، در مقدمه آلبوم یا مرقعی که به فرمان ابوالفتح بهرام میرزا یکی از شاهزادگان صفوی در سال ۱۵۴۴م فراهم کرده بود، سنتی که بایسنقر میرزا و شاهرخ پدرش بنا گذاشته بودند، به سرپرستی و حمایت علاءالدوله پسر بایسنقر تا سال ۱۴۴۷م به حالتی زنده باقی ماند.

پس از وفات بایسنقر در برادرش «محمد جوکی» حامی هنرمندان شد. در شاهنامه‌ای که به او اهدا شده بود، توجه بیش‌تری به منظره‌پردازی و غلبه فضاهای شاعرانه بر مضامین حماسی و پیدایش تصویر صخره‌های مرجانی و ابرهای پیچان به شکل چینی در نقاشی هرات، به ایجاد تغییری محسوس در مکتب هنری هرات اشاره دارد.

این تغییر در حال تکوین در جهت ظرافت طرح و مضامین شاعرانه و به سوی دوری گزیدن از طراحی زمخت و موضوعات حماسی بود..

–

–

استاد منصور، مولانا ولی‌الله نقاش، روح‌الله میرک نقاش هروی، خواجه علی مصور، سیداحمد نقاش. استاد کمال‌الدین بهزاد مولانا حاجی محمد نقاش، شاه مظفر، شیخ‌زاده، محمودمذهب هروی مشهور به محمد سیاه قلم و… از مشهورترین هنرمندان دور دوم مکتب هنری هرات بودند.

کتب مکتب هرات
از مهمترین آثاری که در این مکتب هنری خلق شده‌است می‌توان به شاهنامه بایسنقری اشاره کرد که در سال ۱۴۳۰ (میلادی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا تهیه شده‌است. این کتاب ارزشمند که شامل ۲۲ صحنه است خوشبختانه به صورت دست نخورده در موزه کاخ گلستان موجود است.
کلیله و دمنه بایسنقری، شاهنامه محمد جوکی، بوستان سعدی، خمسه نظامی، مرقع گلشن ، دیوان میرعلیشیرنوایی و هشت بهشت از دیگر کتبی است که در دوران پادشاهی شاهرخ و سلطان حسین بایقرا در هرات تصویرسازی شد.

–

–