گشتی در تاریخ خیابان ارگ مشهد، خیابان خاطره‌ها

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ چند دهه پیش، عصر که می‌شد، جوان‌های مشهد قدیم، کت و شلوار پوشیده، با موی آب و شانه زده، لبه سبیل تاب داده و عطر فرانسوی که از چند فرسخی به مشام می‌رسیده، راسته این خیابان را گز می‌کرده‌اند. عده‌ای روی صندلی‌های «کافه چمن» می‌نشسته و با هم از ریز و درشت روزگار می‌گفته‌اند. این کافه چمن توی خاطراتِ مردم مشهد قدیم، پاتوق قشر مرفه شهر بوده، فالوده و بستنی داشته و بعد‌ها آب‌میوه هم می‌آورده، در زمستان‌ها هم قهوه و شیرکاکائو برای مشتریانش آماده می‌کرده است. بعضی‌ها هم انتظار را توی صف شلوغ سینما‌های این خیابان تجربه می‌کرده‌اند. اولین و تنها خیابان مشهد که سینما داشته و تعدادشان هم کم نبوده است.

ادیبان و شعر دوستان هم راه «کافه داش‌آقا» را خوب بلد بوده‌اند. جایی که کلمات عاشقانه و حماسی در صدای عماد و اخوان ثالث شور می‌گرفته و بخشی از تاریخ ادبیات را می‌ساخته است. کتاب‌فروشی برومند، باغ ملی و مزه پپسی، بستنی‌های تازه مد شده زعفرانی، شربت گلاب و لیمو و هوا، هوا که همیشه توی این خیابان اردیبهشت بوده و احوال رهگذرش را بهشت می‌کرده است، این تصویرها، تنها خلاصه‌برداری از بی‌شمار خاطره رنگ گرفته در خیابانی است که رهگذر شدن در آن، تفریح بوده و از قضا تفریح محبوبی هم بوده است. همین چند روز پیش بود که خبر احیای خیابان تاریخی ارگ، دوباره تیتر شد و از همت بلند و جدی شهرداری مشهد برای بازسازی راسته‌ای حکایت کرد که وعده‌ای ده ساله را پشت سر گذاشته است. سبب نوشتن این سطر‌ها هم، همین اتفاق خوش است.

شاید برای امروزی‌ها عجیب باشد، اما موسپیدکرده‌های مشهد این را خوب به یاد دارند که حتی حضور در خیابان ارگ مشهد، آداب خودش را داشته، آن‌قدر که خیلی‌ها پارچه می‌خریده، دست درزیگر می‌داده‌اند تا برایشان لباسی ویژه قدم زدن در ارگ بدوزد. در واقع قدیمی‌ها به اصطلاح برای پا گذاشتن به این خیابان باید لباس پلوخوری می‌پوشیده‌اند. برای همین، اینجا به خیابان خاطره‌ها معروف بوده است. ارگ چیزی شبیه لاله زار تهران و شانزه‌لیزه در پاریس بوده، خیابانی که نخستین اداره‌ها، کافه‌ها، سینماها، پاتوق‌ها و در یک کلام ساختار‌های مدرن شهری در ابتدای قرن در آن شکل و رنگ و رو گرفته است.

ارگ، نامش را از حصار و دیواری گرفته که روزگاری در قامت سربازی خشت و گلی از ارض مشهد در مقابل تهاجم بیگانگان محافظت می‌کرده است. برابر اسناد تاریخی و آنچه «محمد قصابیان» در کتاب «تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه» نوشته است؛ تاریخ پیدایش قدیمی‌ترین حصار مشهد به دوران حکومت غزنویان باز می‌گردد. گویا این دیواره از سوی «سوری‌بن معتز» و به دستور «سلطان‌محمود» یا «مسعود غزنوی» ایجاد شده است.
بعد‌ها حصار مشهد چندین بار تغییر کرده و از نو بنا شده است که آخرین آن در سال ۹۵۰ هجری قمری به دستور شاه طهماسب با ۱۸۰۰ متر وسعت انجام گرفته که ۱۴۱ برج و ۶ دروازه نیز داشته است.

نمایی از عمارت شیر و خورشید

در دوره قجر‌ها ارگ جان و رونقی دوباره می‌گیرد و بنا‌های بسیاری در آن ساخته می‌شود، اما پس از پایان دوره ناصرالدین‌شاه به‌دلیل تغییر مداوم حکام مشهد، رونق از ارگ رفته و همه بنا‌های حکومتی آن تخریب و میدانگاه بزرگ این‌خیابان کاربری خود را به میدان اعدام تغییر می‌دهد.
به گفته «سید مهدی سیدی» مشهدپژوه، مشهد در این ایام دارای ۶ محله بزرگ، ۱۰ محله کوچک و ۶ دروازه با نام‌های «بالا خیابان»، «پایین خیابان»، «سراب»، «ارگ»، «نوغان» و «عیدگاه» بوده است.
البته قدیمی‌ها معتقدند که دو دروازه دیگر هم در شمال شرقی شهر قرار داشته است که یکی را «دروازه باغ دولاب» و دیگری را دروازه «میرعلی آمویه» می‌نامیده‌اند. معروف است که هرگاه یکی از این دو دروازه باز می‌شده، فتنه‌ای در شهر در می‌گرفته است.

در دوران مشروطه، ارگ آن‌قدر نابود شده که دیگر نشانی از برج و باروی آن باقی نمانده است. تنها تعدادی کوچه متصل به هم، باغ‌های حاشیه آن‌ها و البته مجموعه ساختمان کنسولگری انگلستان مانده بود که مردم به آن کوچه و محله ارگ می‌گفته‌اند. گویا این محله به دلیل داشتن باغ‌های بزرگ نسبت به محلات قدیمی‌تر مشهد، ظرفیت بیشتری برای تغییر داشته است، بنابراین وقتی در سال‌های نخست سلطنت پهلوی اول، طرح ایجاد یک خیابان مدرن براساس الگوی خیابان‌های اروپایی در مشهد کلید می‌خورد، این محدوده به عنوان یکی از گزینه‌ها، انتخاب و به این صورت از ابتدای سال ۱۳۰۷ خورشیدی در اراضی منطقه ارگ، ساخت‌وساز‌ها آغاز می‌شود و تا اوایل سال ۱۳۱۰ ادامه پیدا می‌کند. بهانه اجرای این طرح هم ایجاد شرایط لازم برای میزبانی از مستشرقان و مهمانان خارجی در کنگره هزاره فردوسی به سال ۱۳۱۳ بوده است. این خیابان در آن دوران از میدان شهدا تا میدان ده‌دی که دروازه قدیم مشهد بوده، امتداد داشته است.

سازندگان این خیابان که در ابتدای فهرست نام‌هایشان، نام «محمدولی اسدی» استاندار وقت خراسان و نائب التولیه آستان قدس رضوی نوشته شده است، پس از تکمیل ارگ، به رسم معمول زمان، نام خاندان حاکم بر کشور یعنی پهلوی را بر آن می‌گذارند، اما مردم که این محدوده را سال‌های سال با همان عنوان سابق خود می‌شناختند، باز هم آن را ارگ می‌خواندند.

نمایی از ساختمان قدیم ثبت احوال

بخش بزرگی از محبوبیت ارگ در قدیم را می‌توان در این دانست که مشهدی‌ها، نخستین چیز‌هایی که جنبه مدرنیته داشته و مظهر آشنایی آنان با جهان تازه‌ها بوده، در این خیابان تجربه کرده‌اند.
در واقع ارگ، روزگاری خیابان اولین‌های مشهد بوده است؛ پاساژ امینی، به عنوان نخستین پاساژ شهر، خانه خان‌منش که اولین درمانگاه خصوصی مشهد در آن افتتاح شده، نخستین سالن بیلیارد مشهد، نخستین بانک، پست و تلگراف، اولین دفتر بیمه ایران در خراسان و اولین سوپری (سوپر تک)، دفتر رادیو در مشهد، اولین کافه‌ها، سینماها، کلوب‌ها، اولین پارک (پارک ملی)، ایجاد ساختمان دارایی، ثبت‌احوال و هلال احمر وده‌ها بنای دیگر تنها بخشی از معروف‌ترین نشان‌های هویتی ارگ هستند که البته امروز بسیاری از آنان به تاریخ پیوسته‌اند.

البته ناگفته نماند که ارگ کوچه‌هایی هم داشته که «دکترمحمدرحیم رهنما» در کتاب «شناسایی وجه تسمیه محلات مشهد» از آن‌ها این‌طور نام برده است: «کوچه افشار (به خیابان نادری منتهی می‌شده)، کوچه باغ‌عنبر (به خیابان نادری و کوچه سراب منتهی می‌شده)، کوچه سراب (به خیابان شاهرضا منتهی می‌شده)، کوچه حمام نمره (به میدان ارگ منتهی می‌شده) و کوچه پی‌باره، کوچه‌ها و خیابان‌های عمود بر خیابان پهلوی هستند.» اکنون از کوچه‌های این ضلع خیابان، «کوچه افشار» از بین رفته است.

کوچه «باغ عنبر» و کوچه «سراب» هنوز به همین نام مشهور هستند و کوچه‌های «حمام کهنه» و «گودال میرزا حسین» اکنون به ترتیب به نام‌های «امام خمینی ۱۶ و ۱۸» شناخته می‌شوند. «خیابان خسروی» نیز به همین نام معروف است، اما نام امروزی کوچه «حمام‌نمره» که بعد‌ها به کوچه «حمام ارگ» مشهور شده، امام خمینی ۳۰ یا «شهید غلامرضا زینبی» است. کوچه «پی باره» هم که در کنار باره شهر و در حاشیه ارگ بوده با کوچه امام خمینی ۳۲ کنونی برابر است.

نمایی از ساختمان دارایی

نویسنده کتاب «نگاهی به تاریخ فرهنگ و مفاخر مشهد» مؤسسه‌های مهم واقع در خیابان ارگ را چنین معرفی می‌کند: «دبیرستان شاه‌رضا، اداره نظام نظمیه، سالن حاج ملک، پانسیون مادام لمان.» ضلع غربی از خیابان نادری هم شامل مریض‌خانه معاضد، عمارت چهارطبقه، اداره عدلیه، عمارت سینما دیده‌بان، عمارت سینما ملی، باغ ملی، عمارت شیر و خورشید سرخ می‌شده است. همچنین از اداره شهرداری، پست و تلگراف‌خانه، عمارت ارکان حرب، اداره نظمیه و اداره گمرک نیز به عنوان مهم‌ترین عمارات و دوائر واقع در میدان ارگ نام برده می‌شود.

اکنون از مؤسسه‌های خیابان ارگ سابق تنها دبیرستان شاهرضا با نام امام‌رضا (ع) در همان محل سابق خود پابرجاست، اما ساختمان چهارطبقه در دهه‌های اخیر تخریب و خیابان دروازه طلایی از آن محل کشیده شده و پس از انقلاب به «شهیدمدرس» تغییر نام یافته است. اداره عدلیه سابق هم اگر چه وجود ندارد، این مرکز با عنوان مجتمع قضایی اماما خمینی (ره) همچنان دایر است. عمارت شیر و خورشید نیز پس از آتش گرفتن و تجدید عمارت در زمان پهلوی اول با نام جدید «هلال‌احمر» در همان جای پیشین قرار دارد.