موانع احیای برجام چیست؟

به گزارش صدای ایران آمریکا و ایران به طور غیرمستقیم از طریق انگلیس، چین، فرانسه، آلمان، روسیه و اتحادیه اروپا در حال بحث در مورد چگونگی احیای توافق هسته ای چند ملیتی معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) هستند. این توافق در سال 2015 امضا شد و رئیس جمهور دونالد ترامپ آن را سه سال بعد رها و تهران را مجدداً تحریم کرد. ایران نیز در پاسخ به تحریم های آمریکا، یک سال پس از خروج واشنگتن از توافق، به آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته و انباشت اورانیوم غنی شده پرداخت و توافق هسته ای را نقض کرد. آژانس بین المللی انرژی اتمی در ماه می تخمین زد که ایران بیش از 3000 کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا خلوص 5٪ تولید کرده است. این میزان اورانیوم غنی شده در صورت غنی سازی بیشتر برای تولید چندین بمب کافی است. تهران بیش از 70 کیلوگرم اورانیوم را در حال حاضر به سطح بالاتر از 20 درصد غنی سازی کرده است که بیشتر برای تولید سلاح هسته ای به کار می رود.

در طول یک سال گذشته، آمریکا و ایران اعلام کرده اند که مایل به بازگشت به مفاد توافق اصلی هستند، در صورتی که طرف مقابل نیز این کار را انجام دهد. معاون وزیر امور خارجه ایران پس از آخرین دور گفتگوها گفت: ما فکر می کنیم تقریباً تمام اسناد توافق نامه آماده است. نماینده اتحادیه اروپا در سازمان ملل نیز در تاریخ 30 ژوئن تصریح کرد که سطح جدیدی از خوش بینی برای احیای توافق وجود دارد. وزارت خارجه روسیه معتقد است که ممکن است یک معامله تا 14 ژوئیه که ششمین سالگرد برجام است، به دست آید. اما بازگرداندن مفاد توافق اولیه آسان به نظر نمی رسد، زیرا اوضاع فعلی نسبت به آن زمان بسیار تغییر کرده است.

اینکه ایران در بحبوحه یک انتقال سیاسی قرار دارد نیز کمکی نمی کند. واقعیت این است که ابراهیم رئیسی به عنوان یک اصولگرا قرار است در تاریخ 3 آگوست جای حسن روحانی عمل گرا را به عنوان رئیس جمهور ایران بگیرد. خصومت آقای رئیسی و اطرافیانش با دولت فعلی آمریکا و غرب بیشتر از روحانی است. این بدان معنا نیست که دستیابی به توافق غیرممکن است. همانطور که می دانیم فرد تندروی دیگری به نام محمود احمدی نژاد، سلف آقای روحانی بود که مذاکراتی را آغاز کرد که در نهایت منجر به برجام شد. اما انتخاب آقای رئیسی همه چیز را پیچیده می کند.

یک تحلیلگر حوزه ایران در اندیشکده انگلیسی رویال یونایتد می گوید: دولت آقای روحانی انگیزه بسیار کمی دارد که ماه آخر ریاست جمهوری خود را به دیپلماسی غیرعاقلانه اختصاص دهد.

وی افزود: البته هیچ تضمینی وجود ندارد که دولت جدید هر معامله ای را که به ارث ببرد به طور کامل اجرا کند.

سیاست داخلی ایران تنها مانع بر سر راه توافق نیست. یک مقام ارشد آمریکایی که در 24 ژوئن به طور ناشناس در برابر خبرنگاران صحبت می کرد، هشدار داد: ما هنوز اختلافات جدی با ایران داریم که مرتفع نشده است. چه اقدامات هسته ای که ایران برای بازگشت به معامله باید انجام دهد، چه تحریم هایی که ایالات متحده علیه تهران اعمال کرده است و باید آن ها را لغو کند. اینکه کدام طرف گام اول را برای بازگشت به توافق بردارد نیز مهم است.

البته تعیین توالی اقدامات دو طرف در حال حاضر دیگر مانعی برای توافق به شمار نمی رود. هر دو طرف قبول دارند که می توانند طی یک سری مراحل به صورت همزمان به معامله برگردند. اما چالش های دیگر همچنان باقی است.

ایران اعلام کرده است که آمریکا باید همه تحریم های اعمال شده توسط آقای ترامپ را لغو کند. اما آمریکا اظهار کرده است که فقط تحریم هایی را که تحت مفاد برجام هستند، لغو می کند. گفتنی است، در ماه مارس دولت بایدن تحریم های جدیدی را علیه دو عضو سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به دلیل نقض حقوق بشر اعمال کرد. هنری رُم، یکی از مشاوران گروه اوراسیا می گوید: چنین تحریم هایی از نظر اقتصادی بی نتیجه هستند اما از نظر سیاسی بسیار حساس و چالش برانگیز به شمار می روند. این موارد شامل تحریم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ذیل گروه تروریستی و شخص آقای رئیسی می شود.

مهم اینکه، در تاریخ 30 ژوئن، مجید تخت روانچی، سفیر ایران در سازمان ملل گفت: ایران خواستار تضمین هایی است که ایالات متحده بار دیگر از توافق هسته ای خارج نشود. مقامات آمریکایی می گویند که ارائه چنین اطمینان خاطری به ایران غیرممکن است، حداقل به این دلیل که توافق هسته ای با ایران بدون حمایت دو سوم سناتورهای آمریکا نمی تواند به یک پیمان الزام آور تبدیل شود. حال آنکه، جمهوری خواهان که نیمی از مجلس سنا را تشکیل می دهند، از همان ابتدا به شدت با این معامله مخالفت کرده اند، بنابراین، نمی توان انتظار داشت که توافق هسته ای مورد بحث چنین آرایی را در سنا به دست آورد. در هر صورت، آقای ترامپ نشان داد که یک رئیس جمهور می تواند به راحتی از پیمان ها خارج شود. مقام آمریکایی حتی تصریح کرد: چیزی به عنوان ضمانت وجود ندارد، من فکر می کنم ایران این را می داند و ما هم آن را می دانیم.

کشورهای غربی شکایت های خاص خود را دارند. آنها استدلال می کنند که اگرچه ایران نقض این معامله را قابل جبران و برگشت پذیر توصیف می کند، اما تهران از طریق اقداماتی همچون بهره گیری از سانتریفیوژهای پیشرفته و تولید فلز اورانیوم به دانش دائمی و ارزشمندی در زمینه ی هسته ای دست پیدا کرده است که امکان دارد از آن به روش های نامطلوب استفاده کند. مهم اینکه، بر اساس توافق اصلی قرار بود چنین فعالیت هایی به سالهای بعد موکول و بنابراین پیشرفت هسته ای ایران کند شود. اکنون آمریکا خواستار تمدید مفاد توافق اصلی و به تأخیر انداختن تاریخی است که ایران می تواند به طور قانونی سانتریفیوژهای پیشرفته را نصب کند. علاوه بر این، واشنگتن قصد دارد موارد غیر هسته ای همچون موشک های بالستیک ایران و پشتیبانی تهران از گروه هایی در منطقه را نیز در دستور کار توافق قرار دهد. حال آنکه آقای رئیسی اعتقاد دارد که موشک ها و پشتیبانی تهران از شبه نظامیان در منطقه به طور کلی غیرقابل بحث است.

بن بست فعلی بسیار خطرناک است، زیرا ایران مصمم است که اهرم های خود را نه تنها با گسترش مداوم فعالیت هسته ای اش و در نتیجه کاهش زمان لازم برای ساخت بمب بلکه با تهدید به شفاف سازی کمتر برنامه ی هسته ای خود افزایش دهد. گفتنی است، در ماه فوریه ایران از بسیاری از مقررات بازرسی سخت برجام مانند نصب دوربین در سایت های هسته ای خود طفره رفت اما بلافاصله موافقت کرد که مفاد توافق فنی موقت با سازمان انرژی اتمی را حفظ کند.

با توجه به تمامی اختلافاتی که در بالا گفته شد، حال باید منتظر شویم و ببینیم که آیا انگیزه های تهران و واشنگتن به اندازه ای قوی است که به اختلافاتشان خاتمه دهند و به احیای توافق بپردازند یا خیر.