فرش چندهزارساله ترکمن الگوی بومی اقتصاد مقاومتی

اسب و قالی، اولین کلماتی است که پس از شنیدن نام قوم ترکمن به یاد می آید؛ اولی همدم همیشگی و اساطیری مردان این قوم خزرنشین و دومی همراه شب و روز زنان و دخترانی است که پای دار قالی تنومند شده و همپای مردان قوم و خانواده خود به فکر تامین معیشت و اقتصاد خانواده هستند.

اگر چه کهن‌ترین فرش ترکمنِ یافت شده مربوط به هزار و ۸۰۰ سال قبل است اما این فرش نمی تواند اثبات کند که قبل از آن نیز فرش بافی وجود داشته یا خیر چرا که دلیل آن وجود طرح فرش‌هایی مانند هشت ضلعی‌های ترکمنی است که خود را در فرش‌های صدها سال پیش از میلاد نشان می‌دهند.

نظریه ای که مدت‌هاست تایید شده آن است که ترکمن‌ها در آغاز به فرش های خود به‌مثابه اشیایی دارای کاربرد ناب بدون ارزش هنری می نگریستند اما بعدها ترکمن ها به ارزش هنری کار دست خود آگاه شدند و آنگاه این هنر ارزشمند به‌مثابه کالای قابل تعویض شناخته شد.

آئینه زنده فرهنگ ترکمن‌ها

فرش آئینه ای زنده از فرهنگ ترکمن‌ها در طول تاریخ و از جمله نشانه های فرهنگ و تمدن عمیق و تنومندی است که نه تنها در مقابل هجوم بیگانگان و اقوام مختلف داخلی و خارجی سخت و مقاومت کرده بلکه به گونه ای رفتار نموده که از طریق آن فرهنگ تحمیلی بیگانه را در خود حل کرده و به آن سیمای ترکمنی بخشید.

تا آنجا که تاریخ یاد می کند، ترکمن با فرش و فرش با ترکمن شهرت داشته و فرش همچون درختی است که ریشه در ژرفای خاک صحرا و شاخه ای در بلندای کوههای البرز و سایه بر سر مردمی وارد می کند که قرنهاست از نسلی به نسل دیگر انتقال داده و با آن زندگی می کنند.

گنبدکاووس مهد تولید فرش ترکمن

گنبدکاووس در بین شهرهای ترکمن نشین استان گلستان از دیرباز مهد تولید صنایع دستی از جمله فرش دستباف ترکمن است.

نقوش این فرش اصیل ذهنی یا حفظی بافت است و دختران و زنان این قوم در تولید این دستباف، آرمان‌ها و اندیشه‌هایشان را با رنگ‌های دلخواه بر روی تار قالی گره می‌زنند تا تابلویی زیبا و مانا پیش روی بینندگان قرار دهند.

نمونه هایی از انواع گل در قالی ترکمن

به گفته کارشناسان، بر روی فرش دستباف ترکمن بیش از ‎ ۸۱۱طرح و نماد بافته می‌شود؛ طرح‌هایی که ترکمن‌ها در بافت فرش به کار می‌برند، بیشتر شکسته و هندسی و شبیه طرح‌های بخارایی است که به آن "آخال" می‌گویند.

زمینه این نوع قالی‌ مزین به کتیبه‌ها و یا قاب‌های لوزی شکل است که به کمک خطوط متقاطع به هم ارتباط یافته‌اند.

فرش‌های ترکمن در اندازه‌های بین یک تا ۱۲ مترمربع و در رنگ‌های قرمز لاکی، آبی سرمه‌ای، سبز پررنگ، سفید و بژ بافته می‌شود و رنگ‌هایی که اینک به فرش دستباف ترکمن اضافه شده شامل طوسی، دارچینی، عبایی، قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای تیره، طلایی، نخودی و آبی آسمانی است.

تلاش برای ثبت جهانی فرش ترکمن

با این حال این شاهکار هنری دست دختران و زنان ترکمن اگرچه بواسطه حضور کم و بیش در بازارهای جهانی، شهرتی بین المللی پیدا کرده و به گفته مریم آق‌آتابای رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس قرار است به‌صورت مشترک با کشور ترکمنستان در آینده‌ای نزدیک در فهرست آثار یونسکو ثبت شود اما بررسی میدانی از سطح این شهر تاریخی نشان می‌دهد بجز تعدادی فروشگاه خرید و فروش فرش و الیاف آن، آن‌هم در معابر فرعی، هیچ فعالیت تبلیغاتی قابل توجه و یا اثر و نشانی از فرش ترکمن یا نقوش آن در قالب المان و یا بازارچه صنایع دستی دیده نمی‌شود.

بافت فرش دستباف توسط زنان و دختران ترکمن

اگرچه گنبدکاووس تا قبل از معرفی شدن به‌عنوان شهر ملی فرش دستباف ترکمن، بواسطه ثبت بلندترین گنبد و برج آجری جهان این شهر با قدمتی بیش از هزار سال در فهرست یونسکو شهرتی جهانی یافت اما این شهر تاریخی برای جهانی شدن در حوزه فرش ترکمن هم نیاز به تلاش‌ بیشتر میراث فرهنگی و سایر دستگاه‌های متولی دارد.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس معتقد است که شهرها و روستاهای ملی و جهانی صنایع دستی دارای ظرفیت فوق‌ العاده‌ برای جذب سرمایه‌گذار و گردشگر داخلی و خارجی هستند که باید برای معرفی جاذبه‌های تاریخی فرهنگی، طبیعی و صنایع دستی بومی یک منطقه که منجر به تقویت هویت فرهنگی ساکنان، ایجاد اشتغال و درآمد و نیز توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی آن می‌شود، سرمایه‌گذاری شود.

مریم آق آتابای افزود: ادارات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، استان‌ها و شهرستان‌ها همواره به‌منظور حفظ و صیانت از میراث فرهنگی با همکاری و هماهنگی سایر دستگاه‌های اجرایی ذیربط جهت شناسایی، مستندسازی، حفاظت، مرمت و معرفی آثار فرهنگی اعم از ملموس و ناملموس، میراث طبیعی، ایجاد شهرهای ملی صنایع دستی و احیای هنرهای سنتی در حال زوال در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و ثبت در فهرست میراث ملی و جهانی تلاش می‌کنند.

وی اضافه کرد: یکی از موارد بسیار مهم ارتقای پرونده ثبت ملی و جهانی یک اثر، تامین زیرساخت‌های مورد نیاز در شهرها و روستاها است که باید پس از انجام اقدامات این حوزه، گزارش سالانه آن به شورای عالی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال شود تا در فهرست پیگیری برای ثبت ملی یا جهانی قرار گیرد.

آق آتابای یادآور شد: میراث فرهنگی گنبدکاووس پس از ثبت ملی فرش ترکمن در خرداد ۹۶ و با هدف فراهم کردن مقدمات ثبت جهانی این شهر درحوزه فرش اقدام به راه اندازی دبیرخانه مربوطه و پیگیری‌هایی برای انجام ۲۱ طرح زیرساختی جهت معرفی پتانسیل‌ها در زمینه جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و مذهبی برای گردشگری و توسعه آن با همکاری دیگر دستگاه‌ها از جمله شهرداری نمود.

رییس اداره میزاث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس ادامه داد: از جمله پیگیری‌های انجام شده، احداث طرح المان نقوش فرش ترکمن جهت نصب در میدان‌های شهری بود که این موضوع با وجود اینکه توسط شورای فرهنگی عمومی شهرستان نیز تصویب شد اما تاکنون محقق نشده است.

مهد فرش ترکمن محروم از بازارچه دائمی صنایع دستی

وی، ایجاد مکان یا بازارچه دائمی صنایع دستی را از دیگر نیازهای ضروری برای ثبت جهانی شهر گنبدکاووس درحوزه فرش ترکمن دانست و گفت: باوجود اینکه این شهرستان پنج هزار و ۲۰۰ هنرمند شناسایی شده و دارای مجوز فعالیت از اقوام مختلف درحوزه صنایع دستی دارد که افزون بر سه هزار نفر آنها فقط در رشته فرش و منسوجات دستباف ترکمن فعالیت دارند اما از داشتن بازارچه دائمی فروش صنایع دستی محروم است.

آق آتابای، المان‌سازی با نگاه هویت فرهنگی، تاریخی و معرفی صنایع دستی و هنرهای سنتی، مبلمان سازی با معرفی فرش و نقوش اصیل فرش ترکمن، ظرفیت‌سنجی توسعه و ایجاد اشتغال پایدار در محلات شهر با برگزاری آیین، آداب و رسوم و نصب تابلوهای معرفی جاذبه‌های گردشگری یا کیوسک‌های اطلاع رسانی را از دیگر زیرساخت های مورد نیاز برای جهانی شدن شهر گنبدکاووس درحوزه فرش ترکمن برشمرد و گفت: با وجود اطلاع رسانی و ابلاغ این زیرساخت‌ها به دستگاه‌های متولی هنوز اقدامی در این خصوص نشده است.

وی، پیگیری راه‌اندازی هنرستان صنایع دستی توسط آموزش و پرورش گنبدکاووس که عملیات اجرایی آن در سال ۹۹ آغاز و هم اکنون درحال ساخت است و راه‌اندازی موزه تخصصی فرش ترکمن توسط یکی از اساتید و پیشکسوتان این حوزه باهدف معرفی آداب و رسوم، فرهنگ و هنر قوم ترکمن را از جمله اقدامات انجام شده برای ثبت جهانی این شهر درحوزه فرش ذکر کرد و گفت: تلاش برای تهیه اطلس جامع ۴۲ رشته صنایع دستی بومی و غیربومی این شهرستان نیز در دست اقدام است.

راه‌اندازی نخستین موزه تخصصی فرش ترکمن توسط بخش خصوصی در گنبدکاووس

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس ادامه داد: شناسایی هنرمندان حوزه فرش دستباف و صدور مجوز فعالیت و برگزاری دوره های آموزشی برای آنها با همکاری اداره صنعت، معدن و تجارت و مرکز فنی و حرفه‌ای، ایجاد پنج خانه‌ صنایع دستی سنتی، پیگیری راه‌اندازی رشته فرش دستباف در دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز علمی کاربردی و آموزشکده کوثر، راه‌ اندازی ویترین صنایع دستی در دفتر آی‌سی‌تی روستای دوزالوم بخش داشلی برون، برگزاری کلاس‌های آموزش بازرگانی، ارسال ۲ طرح تولیدی صنایع دستی جهت اخذ تسهیلات بانکی و تهیه و تولید محتوا برای معرفی گنبدقابوس و فرش ترکمن از طریق شبکه شاد از دیگر اقدامات انجام شده توسط این اداره در راستای ثبت جهانی شهر گنبد به‌عنوان فرش ترکمن بود.

آق آتابای بابیان اینکه در دوره جدید فعالیت شورای شهر و شهردار گنبدکاووس، زیرساخت‌های مورد نیاز برای ثبت جهانی این شهر درحوزه فرش دستباف ترکمن به آنها داده شده است، گفت: در جلساتی که با شهردار و اعضای شورای شهر انجام شده قول‌های مساعدی جهت ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز داده شد.

توجه و اهتمام جدی به ایجاد شاخص‌ها و زیرساخت‌های مدنظر یونسکو برای ثبت جهانی یک اثر یا شهر در فهرست آثار این سازمان جهانی، نکته‌ای مهم است و هرگونه غفلت یا کم توجهی به این حوزه ممکن است اثرات مادی و معنوی برای آثار فرهنگی یک ملت ایجاد نماید که متولیان حوزه میراث فرهنگی و سایر دستگاه‌های مدیریت شهری گنبدکاووس باید به آن توجه کنند.

فراهم کردن مقدمات و زیرساخت‌های مورد نیاز ثبت جهانی گنبدکاووس به‌عنوان شهر فرش دستباف ترکمن به اعتقاد کارشناسان و پیشکسوتان این حوزه فرصت بسیار مغتنمی برای معرفی شاهکار هنری زنان و دختران این مرز و بوم به جهانیان است که نباید به آسانی از کنار آن گذشت نکته‌ای که ۶ مرداد پارسال مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان نیز درنشستی باعنوان بررسی جایگاه و وضعیت فرش دستباف ترکمن در گنبدکاووس به آن اشاره کرده و گفت که با گذشت سه سال از معرفی این شهر به‌عنوان شهر ملی فرش هنوز هیچ نشانی از فرش ترکمن در فضاهای شهری مشاهده نمی‌شود.

مسیر سخت جهانی شدن فرش ترکمن

احمد تجری با یادآوری اینکه پیش از این "تبریز" در حوزه فرش ثبت جهانی شده است، افزوده بود: ثبت شهر دوم فرش از ایران در یونسکو مسیری سخت دارد و باید اقدامات خلاقانه‌ و شاخص‌تری با استفاده از ظرفیت بالای کارشناسی حوزه فرش در منطقه انجام شود.

در همان جلسه امانقلیچ شادمهر نماینده مردم گنبدکاووس در مجلس شورای اسلامی نیز بابیان اینکه مسیر ثبت جهانی فرش ترکمن فراهم است و تنها باید با فراهم کردن زیرساخت‌ها و مقدمات کار، پیگیری‌های لازم را انجام داد، تاکید کرده بود که تحقق این موضوع به همراهی و همگرایی همه دستگاه‌های متولی در انجام وظایف محوله و پرهیز از بخشی‌نگری و جزیره‌ای عمل کردن نیاز دارد.

براساس اعلام رییس اداره صنعت، معدن و تجارت گنبدکاووس، هنرمندان صنایع دستی بویژه قالیبافان این شهرستان ماهانه هزار و ۳۰۰ مترمربع فرش دستباف ترکمن تولید و روانه بازار می‌کنند.

برآوردها نشان می‌دهد که هنرمندان این حوزه حداقل ۲ تا سه برابر میزان عرضه فرش به بازارهای داخلی و خارجی، برای مصارف زندگی خود تولید فرش و سایر منسوجات دستباف می‌کنند.

خلیل رجبلی به ایرنا اظهار داشت: هم اکنون در شهرستان گنبدکاووس سه هزار و ۸۳ هنرمند و بافنده فرش ترکمن شناسایی شدند که از این تعداد ۲ هزار و ۲۰۰ نفر آنها با حمایت دولت بیمه تامین اجتماعی هستند.

وی بابیان اینکه بیشتر بافندگان فرش ترکمن در محل زندگی خود فعالیت دارند، اضافه کرد: حجم تولید قالی و فرش ترکمن توسط هنرمندان گنبدی که بیشتر برای مصارف خودشان است، مشخص نیست.