در نیکی و عنایت

از کتاب فرج بعد از شدت، قاضی ابوعلی محسن تنوخی،
قرن چهارم هجری قمری

مهرو ملالی

اینکه در منظومه زبان فارسی، ادبیات مطبوعاتی ما چه نسبتی با ادبیات کهن دارد چیزی نیست که به این راحتی بشود درباره‌اش نظر داد. اما قدر مسلم اینکه جای خالی ادبیات کهن آن‌قدر توی ذوق می‌زند که هوشنگ ابتهاج، سایه عزیز ادبیات ایران، در دیدار کوتاهی که با چند تن از تحریریه چلچراغ داشت سفارش کرد چنین صفحه‌ای به مجله اضافه شود. این صفحه را به سفارش سایه ایجاد کردیم تا فراموش نکنیم که ادبیات کهن چه سهمی در امروز ما دارد.

از پسر خردادبه(۱) روایت کنند که ملک پرویز یکی از خدمتکاران را به جرمی عظیم که موجب قتل بود، بگرفت و محبوس گردانید و پس از مدتی، از زندانیان پرسید که در این مدت هیچ‌کس تعهد او نموده و او را مراعاتی کرده است یا نه؟
زندانبان گفت به‌جز باربَد(۲) که مطرب خاص ملک است، هیچ‌کس از او تفقدی(۳) نکرده است و او هر روز طعام می‌فرستد.
پرویز فرمود تا باربَد را حاضر کردند، بدان عزم که او تعریف فرماید. چون حاضر آمد، فرمود: «من شخصی را محبوس و مخاطب(۴) و‌ معاقب(۵) گردانم و بر او ساخط(۶) باشم و تو او را مراعات و دلداری کنی، خلاف رأی من کرده باشی.»
باربَد گفت: «ای پادشاه! غایت عنایت پادشاه در حق او، بیش از رعایتی است که من کرده‌ام، زیرا که او بدین جرم، مستحق کشتن بود. خداوند با او مسامحت(۷) کرد، من به نام مواسات(۸) نمودم. آن‌چه ملک را بر ابقای جان او باعث آمد، مرا بر ارسال نان بدو مرخص کرد.»
ملک چون این سخن بشنید، گفت: «احسنت! گناهش به تو بخشیدم.»
و بفرمود تا او را اطلاق(۹) کردند و درین معنی گفته شده:

هیچ‌کس در جهان نکرد زیان
بر کم‌آزاری و نکو‌کاری
در بلا یار باش یاران را
تا کند فضل ایزدت یاری
به همه حال بدروی روزی
تخم نیکی که این زمان کاری

۱.خردادبه، نیای عبیدالله، از بزرگان زرتشتی بود، که به دست برمکیان اسلام آورد. پدرش فرمان‌دار طبرستان بود. او خود از کارگزاران دستگاه عباسی و مامور دیوان برید پهله یا «بلادالبهلویین» بود. به نوشته ابن ندیم، ابن خردادبه، زرتشتی بود که به دست برمکیان اسلام آورد و اداره نامه‌رسانی در نواحی جبل با او بود.
۲.نامورترین موسیقی‌دان، شاعر، بربط‌نواز و خواننده دوران ساسانی در زمان پادشاهی خسرو پرویز است. بیربادیوس یا باربادیوس نام‌های احتمالی یونانی باربد ساسانی هستند.
۳.گم‌شده را جستن
۴.کسی که به وی سخن گفته شود.
۵.عقاب‌شده، شکنجه‌شده
۶.خشمگین، خشمناک
۷.گذشت، ملاحظه کردن
۸. یاری دادن، به هم کمک کردن با دادن مال
۹.آزادی، رهایی

چلچراغ ۸۲۰