خودزنی در مستطیل سبز

مروری «چلچراغی» بر پدیده گل به خودی در فوتبال جهان به بهانه آمار جدیدِ عجیب

نسیم بنایی

آن لحظه که در وقت‌های تلف‌شده سانتر سامان قدوس را مدافع تیم ملی مراکش وارد دروازه خودی کرد، ایرانی‌ها به هوا پریدند و از خوشحالی نمی‌دانستند چه کار کنند. در طرف دیگر هم عزیز بوهَدوز با چشم‌هایی اشک‌بار به تابلوی نتیجه نگاه می‌کرد و نمی‌دانست باید چه کار کند. برای همین بود که بعد از بازی گفت این چیزی است که در فوتبال پیش می‌آید، ولی این را هم گفت که «پس از این گل به خودی، یک احمق خطاب می‌شوم.» این همان حس‌وحال عجیبی است که بازیکن‌ها بعد از وارد کردن توپ به دروازه خودی دارند؛ مقصر هستند و بی‌تقصیر.
در مسابقه‌های یورو ۲۰۲۰ و تنها در مرحله گروهی این بازی‌ها، بیشتر از تمام تاریخ بازی‌های یورو طی ۲۰ سال گذشته، گل به خودی ثبت شد. کابوس فوتبال‌دوست‌ها و فوتبالیست‌ها به قدری تکرارشونده بود که رکوردی تازه را به ثبت رساند و باعث شد عده‌ای به آن جام گل به خودی هم بگویند. البته مشابه این اتفاق در جام جهانی ۲۰۱۸ هم رخ داد. در آن دوره از مسابقات فوتبال هم، بازیکن‌ها به دروازه‌های خود رحم نکردند و در مجموع ۹ بار دروازه‌های خودی را باز کردند. اما چه چیزی باعث شده که این آمار رقم بخورد؟ چرا بازیکن‌ها و تیم‌های سطح یک فوتبال این‌قدر اشتباه می‌کنند؟ اصلا چرا گل به خودی‌ها، که اشتباه‌هایی ناخواسته هستند، تا این حد در ذهن فوتبالی‌ها ماندگار می‌شوند؟ چلچراغ به این بهانه، در این پرونده جمع‌وجور، سراغ جواب این سوال‌ها رفته و مروری هم بر نمونه‌های ماندگار و تاریخیِ این پدیده در فوتبال جهان و ایران داشته ‌است.

گزارش «چلچراغ» از چیستی و چراییِ گل به خودی به بهانه افزایش آمار آن در یورو ۲۰۲۰

بر باد رفته!

نکته: این گزارش نه‌فقط برای فوتبال‌دوست‌ها، بلکه برای همه حاشیه‌دوست‌هاست

مسابقه‌ای مقابل لستر سیتی، چهار گل به ثبت رساند و بازی دو-دو مساوی شد و به پایان رسید. می‌دانید یعنی چه؟ یعنی چهار گل در این بازی ردوبدل شده و هر چهار گل را یک نفر زده‌ است. گویی نیکول نیت کرده گل بزند، اگر به حریف نشد، به خودشان! اگر هم برایتان سوال شده نیکول کیست، همین‌قدر کافی است بدانید که کریستوفر جان نیکول، یکی از بازیکن‌های متولد انگلیس است که برای ایرلند شمالی در سطح ملی بازی می‌کرد و بعدها مربی شد. تاریخ گل به خودی پر از قصه‌های بامزه و البته گاهی هم ترسناک است. نمونه‌های ترسناکش را کمی بعدتر می‌گوییم. اما اصلا چرا باید به پدیده گل به خودی پرداخت؟ این پدیده که همیشه در فوتبال بوده، پس چه اهمیتی دارد؟
آن‌ها که اهل فوتبال هستند و اخیرا بازی‌های یورو ۲۰۲۰ (می‌دانید که به خاطر کرونا یورو ۲۰۲۰ امسال در ۲۰۲۱ برگزار شد، اما نامش همان یورو ۲۰۲۰ ماند) را دنبال کرده‌اند، احتمالا شنیده‌اند که به آن «جام گل به خودی» هم می‌گویند. در بازی‌های یورو ۲۰۲۰ فقط در مرحله گروهی هشت گل به خودی زده شد. برای این‌که متوجه وخامت اوضاع شوید، کافی است نگاهی به آمار دوره‌های قبلی بیندازید. در یورو ۲۰۱۶ مجموع گل به خودی‌ها سه گل بود. از این شفاف‌تر هم می‌توان مطرح کرد؛ از سال ۲۰۰۰ تا کنون یعنی در ۲۱ سال گذشته شش بار یورو برگزار شده که مورد ششم همین یورو ۲۰۲۰ بود. در آن پنج دوره ابتدایی، کلا روی‌هم‌رفته هفت گل ‌به ‌خودی زده شده ‌است و در این یک دوره آخر، ۱۱ گل تا پیش از فینال! حالا متوجه شدید چقدر آمار بالا رفته ‌است؟ تازه آمار گل ‌به ‌خودی پیش از بازیِ فینالِ یورو ۲۰۲۰، به ۱۱ گل رسید. خلاصه بازیکن‌ها هر جا که زورشان به حریف نرسیده، به خودشان گل زده‌اند. اما جریان چیست؟ چرا آمار گل‌ به ‌خودی این‌قدر بالا رفته‌ است؟ حتی بررسی‌ها نشان می‌دهد از نخستین باری که آنتون آندروس، بازیکن چک‌اسلواکی در سال ۱۹۷۶ اولین گل ‌به ‌خودی را در تاریخ یورو به ثبت رساند تا گل ‌به ‌خودی بعدی، ۲۰ سال طول کشید. پس چرا حالا بازیکن‌ها این‌قدر در گل‌ به ‌خودی سرعت به خرج می‌دهند؟

کابوس فوتبالی

مثل روز روشن است که برای فوتبال‌دوست‌ها و فوتبالیست‌ها، به‌ویژه مدافعانی که از دروازه دفاع می‌کنند، گل به خودی کابوسی بزرگ است. اما این کابوس هر از چند گاهی رخ می‌دهد و با خودش حاشیه‌های زیادی را هم می‌آورد. شرمندگی و احساس گناه بابت دروازه‌ای که به دستِ خودی باز شده، گاهی برای همیشه با بازیکنان می‌ماند.
گل به خودی تقریبا سنگ محکی برای شخصیت بازیکن هم محسوب می‌شود. بعضی‌ها سرشان را بالا می‌گیرند و اشتباه خود را می‌پذیرند، برخی هم خودشان را پشت بهانه‌ها قایم می‌کنند. نکته این‌جاست که حتی بهترین بازیکن‌ها هم از این اشتباه در امان نیستند. فارغ از اتفاقاتی که به لحاظ روحی برای بازیکن رخ می‌دهد و احتمال رخ دادنِ آن برای بازیکن‌های خوب یا بد، اصلا گل به خودی چیست؟ یعنی چطور می‌توان آن را تعریف کرد؟
گل به خودی که در زبان انگلیسی به آن Own goal یا OG می‌گویند به لحظه‌ای گفته می‌شود که در آن بازیکن به صورت تصادفی یا تعمدی، توپ را وارد دروازه خودش می‌کند. اکثر مواقع وقتی بازیکن، به‌ویژه مدافع تلاش می‌کند توپ را از محوطه خارج کند، یا وقتی می‌خواهد توپ را به دست دروازه‌بان برساند، بر اثر بداقبالی یا شاید بد بازی کردن، به خودشان گل می‌زند.
این احتمال وجود دارد که برخی گل به خودی‌ها تعمدی هم باشند، اما تشخیص آن کار ساده‌ای نیست. اثبات آن هم به همین خاطر کار ساده‌ای نیست. برای مثال امکان دارد در برخی بازی‌ها، تیمی تبانی کند و برای این‌که در ادامه بازیِ ساده‌تری داشته باشد، به خودش گل بزند. اما کماکان ثابت کردنِ چنین چیزی ساده نیست.

ریشه‌ها

یورو ۲۰۲۰ تنها باری نیست که در آن توپ در مسیری اشتباهی به تور راه پیدا کرده‌ است. در جام جهانی هم گل به خودی آمار عجیبی را به ثبت رسانده ‌است. در جام جهانی ۲۰۱۸ تعداد گل به خودی‌های ثبت‌شده، ۹ گل است. پیش از آن، رکورد گل به خودی‌ها مربوط به جام جهانیِ ۱۹۹۸ بود که در آن پنج گل به خودی ثبت شد. بعید به نظر می‌رسد روند افزایشیِ گل به خودی‌ها تصادفی باشد. اما اگر این ماجرا، اتفاقی نیست، چه دلیلی پشت آن است؟
کرونا همه را خسته کرده و شاید فوتبالیست‌ها را بیشتر! رویدادی که متعلق به بهار سال گذشته بود، امسال با یک سال تاخیر برگزار شد. برخی تحلیل‌گران هم همین خستگی را علت اصلی تعدد گل به خودی‌ها در یورو ۲۰۲۰ می‌دانند. اما راستش را بخواهید، بازیکن‌ها همیشه با خستگی قدم به تورنمنت می‌گذارند. به همین دلیل است که معمولا کیفیت بازی‌ها هم کمی پایین می‌آید. اما به صورت کلی می‌توان پذیرفت که اگر بازیکن یا دروازه‌بان خسته باشد، بیشتر احتمال دارد که سهوا، گل به خودی بزند.
یکی دیگر از دلایلی که برای افزایش تعداد گل به خودی ذکر می‌شود، افزایش تعداد تیم‌های شرکت‌کننده در بازی‌هاست. تعداد آن‌ها از ۱۶ تیم به ۲۴ تیم رسیده ‌است. بازی‌ها هم از ۳۱ مورد به ۴۸ بازی رسیده ‌است. سال‌ها پیش، یعنی در سال ۱۹۶۰ فقط چهار بازی انجام می‌شد. به این ترتیب، می‌توان گفت تعداد بازیِ بیشتر برابر است با اشتباه بیشتر. هرچند این دلیل هم نمی‌تواند توجیه کند که چطور تعداد گل به خودی‌ها از سه گل در ۲۰۱۶ به ۱۱ گل در ۲۰۲۱ رسیده ‌است.
تغییر برخی قوانین هم بی‌تاثیر نبوده ‌است. بسیاری از گل به خودی‌هایی که امسال دیدیم، در دوره‌های گذشته در دسته گل به خودی قرار نمی‌گرفتند. در واقع تعریف گل به خودی کمی تغییر کرده و شرایط را سخت‌تر کرده ‌است.
در گذشته اگر مهاجم به طور کلی در جهت گل بود و با برخورد به مدافع، توپ وارد دروازه می‌شد، گل به نام مهاجم به ثبت می‌رسید. اما این روزها اگر توپ دقیقا در مسیر گل شدن نباشد و با برخورد با مدافع وارد شود، گل به نام مدافع مفلوکی به ثبت می‌رسد که احتمالا از روی بدبیاری، در آن مسیر قرار گرفته ‌است.
به لحاظ تاکتیکی هم می‌توان توضیحاتی برای این ماجرا پیدا کرد. در یورو ۲۰۲۰ یکی از پرطرفدارترین آرایش‌های تیمی به گونه‌ای است که در آن سه دفاع مرکزی در کنار دو بال عقبی (دفاع گوش) عمده بار تیم را بر دوش می‌کشند. بررسی‌ها نشان می‌دهد اکثر گل به خودی‌ها در یورو ۲۰۲۰ دقیقا از جانب بال عقبی بوده که راه را سد کرده ‌است.
تحلیل دیگر این است که مهاجمان بیش از گذشته مهارت پیدا کرده‌اند. آن‌ها به قدری حرفه‌ای شده‌اند که می‌توانند توپ را طوری به سمت حریف شوت کنند که حاصلش، گل به خودی شود! در واقع نوعی تحقیر هم محسوب می‌شود.
برخی هم می‌گویند گل به خودی می‌تواند تعمدی باشد. این افراد معتقدند بازی‌های بین‌المللی می‌تواند محل خوبی برای خودنمایی باشد. بسیاری از باشگاه‌ها در همین بازی‌ها تشخیص می‌دهند که با چه بازیکنی باید قرارداد ببندند. حرکت‌های احمقانه و دیوانه‌بازی هم می‌تواند روش خوبی برای جلب توجه باشد. البته ایده‌آلش این است که بازیکن با گل زدن به حریف، خودش را مطرح کند، اما به‌هرحال این هم در نوع خودش ترفندی است.
دلیل دیگری که برای افزایش آمار گل به خودی‌ها آورده شده، مسخره و غیرواقعی است. اما فکرش را بکنید که بازیکن‌ها واقعا بخواهند شما را بعد از یک دوره سخت همه‌گیری کرونا، سرگرم کنند. قطعا بعید است بازیکن‌ها برای سرگرمی ما گل به خودی بزنند، اما بگذارید برخی از ما این‌طور فکر کنیم که آن‌ها به خاطر خنده و سرگرمی ما این کارها را می‌کنند. البته از این دلایل مضحک کم نیست. برخی هم می‌گویند دست‌های پشت پرده در یوفا، سناریویی از پیش تعیین‌شده دارد که در آن از آغاز تا پایان مسابقات مشخص شده‌ است. هر گاه تیمی که قرار است ببازد، گل نخورد، خودش دست به کار می‌شود و نتیجه را عوض می‌کند! مثلا فکرش را بکنید که از ابتدا قرار بوده انگلیس به مرحله فینال راه پیدا کند، به همین خاطر دانمارک پس از گلی که به این تیم زد، خودش دروازه‌اش را باز کرد و بعد هم یک پنالتی به آن‌ها داد تا بازی تمام شود. به همین سادگی! (لازم است تاکید کنم که نگارنده این دلایل را باور ندارد و صرفا جهت اطلاع شما آن‌ها را نوشته ‌است؟)
ژرژ لیکنز، بازیکن سابق و مربی فوتبال اهل بلژیک، می‌گوید: «فشارهای روانی در تورنمنت‌های اخیر بسیار زیاد بوده‌ است. مدافعان زیادی به محوطه می‌آیند که تمرکزشان فقط روی توپ است و حواسشان به پشت سرشان نیست و درنتیجه نمی‌فهمند اطرافشان چه می‌گذرد. به همین خاطر است که شاهد گل به خودی‌های احمقانه‌ای هستیم.» از نگاه این مربی، ماجرا در حقیقت به استرس و فشار ربط دارد و باعث می‌شود بازیکن‌ها نسبت به یک موقعیت، واکنش درستی نشان ندهند.
به گفته لیکنز، مدافعان باید با هم صحبت کنند، بخشی از این اتفاقات به این خاطر است که آن‌ها هنگام بازی با هم حرف نمی‌زنند و ارتباط خوبی با هم برقرار نمی‌کنند. به همین دلیل است که گاهی بدون هماهنگی، توپ را از حالت دفاعی هم خارج می‌کنند. برخی هم آن‌قدر دنبال مهارت‌های تازه هستند که اصول ابتدایی دفاع را فراموش می‌کنند.
اریک تورستوت، دروازه‌بان پیش‌کسوت نروژ، معتقد است خستگی از عوامل به ثمر رسیدن گل به خودی است. او معتقد است فوتبالیستی که ۹ ماه مشغول بازی‌های سخت بوده، با خستگی قدم به مسابقات جام جهانی یا قهرمانی یورو می‌گذارد. به نظر این پیش‌کسوت فوتبال، نگاهی به آمار و تعداد بازی‌هایی که هر بازیکن داشته و مقایسه آن با تعداد گل به خودی‌هایش می‌تواند این ادعا را ثابت کند. او به عنوان دروازه‌بانی که سابقه دریافت گل به خودی را داشته، می‌گوید این تجربه تا همیشه با شما می‌ماند.
مارک برتون فوتبالیستی باتجربه است که این روزها در آکادمی فوتبال جان استون تدریس می‌کند. او معتقد است بازی‌ها پیچیده‌تر از گذشته شده و درنتیجه توپ بیشتر وارد محوطه پرخطر می‌شود. به همین دلیل است که احتمال گل به خودی و آمار آن هم بالا رفته ‌است. درواقع او معتقد است مدافعان اصلا زمان کافی برای فکر کردن به اقدام درست را ندارند و به همین دلیل بیشتر دچار اشتباه می‌شوند.

عصر طلاییِ گل به خودی

شاید در واقعیت نتوان گفت که دقیقا چه چیزی باعث شده در یورو ۲۰۲۰ و هم‌چنین در جام جهانی ۲۰۱۸ ناگهان آمار گل به خودی‌ها تا این اندازه بالا برود. شاید همه‌ چیز بر پایه بخت و اقبال است و این‌بار بخت با مدافعان و بازیکن‌ها یار نبوده و توپ در مسیری اشتباهی وارد تور شده ‌است. شاید حتی آمار هم صرفا به صورت تصادفی، روندی افزایشی را نشان می‌دهد و هیچ رابطه واقعی میان این علت‌هایی که گفته شد و افزایش آمار گل به خودی وجود نداشته باشد. شاید بهتر باشد ما هم به جای کنکاش این موضوع، صرفا از این دوره طلایی لذت ببریم و با گل به خودیِ تیم‌ها سرگرم شویم. به‌هرحال گل‌ها به ثمر رسیده و کابوس فوتبالی بر باد رفته، شاید فعلا عصر گل به خودی‌هاست.

چلچراغ ۸۲۱